Microsoft Word +++++all-novruz doc

204 
uzun gecəsidir. Bu astronomik hadisə  də dualizmin əlamətidir. 
Gecə ilə gündüzün döyüşü gedir. Həmin gecənin uzunluğu 14 saat 
olur. Xalq həmin gecəyə  «şəbi – yelda», «leylət – təvil» (ilin ən 
uzun və qaranlıq gecəsi) demişdir. «Şəbi – yelda» gecəsinin səhəri 
günəş yeniləşmiş bir vəziyyətə  gəlir. O, xeyli güclənmiş, qüv-
vətlənmiş bir durumda olur. XX əsrin ortalarına kimi xalqımız 
dekabrın 21-ni – qış gündönümünü təntənəli  şəkildə, bayram 
səviyyəsində qeyd etmişlər. Bayram ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif 
adlar daşısa da, onun mahiyyəti və  məqsədi dəyişməmiş, erkən 
çağlar «Sıraqan», yaxud «Çıraqan», yəni işıq bayramı, nursaçan 
bayram, sonralar isə «Nüvədruz» adı (sözün mənası doxsan gündür. 
Novruza qədərki 90 günlük qış soyuqları dövrünə işarədir.) altında 
qeyd edilmişdir. Elə bu səbəbdən çox vaxt onu «Doxsan bayramı» 
da adlandırmış, son yüz ildə isə o, sadəcə, «Çillə gecəsi», yaxud 
«Şəbi-çillə» mərasimi kimi el içində şöhrət tapmışdır (55).  
 Xalqın bu günü bayram səviyyəsinə qaldırmaqda niyyəti 
Günəşin «çilləsini» kəsmək olubdur. Mənbələrə istinadən tam 
əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycanın bir çox yerində dekabrın 
21-də küçə və meydanlarda tonqallar çatılar, ev-eşik, dükan-bazar 
işığa qərq olardı. Həmin gecə  hər bir ev sahibi öz evində olmalı, 
bayramı ailə-uşağı ilə birlikdə qeyd etməli idi.  
Qış gündönümü şərəfinə keçirilən törənlərdə  də Novruzun 
rəmz və əlamətləri açıq-aydın görünür.  
İnama görə, adamlar bu uzun gecəni yatmaz, səhəri «dirigözlü» 
açardılar. Taxt-tac sahibləri həmin gecə bayram edən rəiyyətinə baş 
çəkərdi. El arasında belə bir əfsanə yaşayır. Həmin uzun gecədə 
odun şələli Harur adlı bir şəxs mömin adamların evinə gedər, odun 
şələsini həmin adamın evinin astanasında qoyarmış. (Harun – 
səxavətli, varlı, dövlətli mənasındadır.) 
Evin kəndarına qoyulmuş odun elə  həmin an qızıl külçələrinə 
çevrilərmiş. Həmin vaxt kim zirək tərpənsəydi, qızıl külçələrinə 
yiyələnə bilərmiş. Elə bu inama görə  də  həmin gecəni heç kim 

---

205 
yatmır, möcüzə gözləyirmiş. El-obada belə bir adət olub ki, həmin 
gecəni kim yatsa, paltarını palaza, döşəyə tikər, üz-gözünü kömürlə 
qaralayar, ağız-burnuna, göz-qaşına bəhməz yaxarmışlar. Yuxudan 
ayılan adam gözlərini aça bilmir, hövlnak yerindən sıçrayıb 
qalxmaq istəyir, yorğan-döşək, paltar-palazla birlikdə qalxardı. 
Həmin  şəxs nə baş verdiyini bilmədiyindən ağlayar,  ətrafdakı 
adamlar isə şaqqa çəkib gülüşərdilər. Səhərə qədər yatmamış oyaq 
qalanlar dan üzündən günəşi görməyə, onu qarşılamağa gedərdilər. 
İnsanlar günəşi hərarətlə qarşılayırdılar. 
 Bir  çox  mənbələrdə  Xəzan – Mehrikan bayramının məhz 
həmin ərəfədə payızın sonu, qışın əvvəlində keçirildiyi qeyd edilir. 
E.Aslan «Günəş taxtdan düşəndə» məqaləsində yazır: «İlk vaxtlar 
Xəzan – Mehrikan bayramı günü dövlət başçısı ulu Novruzda 
olduğutək, başında qızıl tac, əynində  zəngin bayram libası taxta 
qalxardı. «Bayram münasibəti ilə saraya təşrif gətirmiş baş kahin – 
«möbədan « əlində sovqat – yeddi növ dənli bitki unundan 
bişirilmiş yeddi növ – alma, heyva, nar, lumu, innab, bir salxım ağ 
üzüm, ağ  şəkər parçası  və bir dəstə üzərlik otu yerləşdirilmiş 
gümüş sini – xonçanın («xonça» –kiçik gün mənasındadır) üzərində 
dua oxuyar, sovqatı hökmdarın önünə qoyub, ona uzun ömür, 
hədsiz-hüdudsuz hökmranlıq illəri və şan-şöhrət arzular, bayramla 
alqışlardı» (57). Göründüyü kimi, bu bayramla Novruz bayramı 
arasında hədsiz eyniliklər vardır. E.Aslanın yazdığına görə, 
Mehrikan – Xəzan bayramı islamdan öncə III-V əsrlərdə, təxminən 
beş yüz ilə yaxın dövrdə və ondan sonrakı əsrlərdə Azərbaycanda 
Novruzdan sonra əhali tərəfindən çox sevilən bayram olmuşdur. 
Mehrikan bayramından zərdüştlik daha çox faydalanmışdır. Burada 
tarixdə bu bayrama münasibəti də qeyd etmək maraqlı olardı. 
M.A.Dadaşzadənin yazdığına görə, Mehrikan bayramı  həmişə 
payız fəslinin  əvvəlində, məhsul yığımından sonra keçirilmişdir 
(31, 124). E.Aslan istinad etdiyi mənbələrə  əsasən yazır ki, orta 
çağların məxəzlərində iki Mehrikan bayramından danışılır. Meh-

---

206 
rikan bayramı 1079-cu ilə kimi dekabrın 21-22-də qeyd olunmuş, 
1079-cu ildə təqvim dəyişikliyi nəticəsində Mehrikan bayramı düz 
90 gün irəliyə-payız fəslinə  çəkilibdir. Buradan da aydın olur ki, 
tarixdə Mehrikan həm payız, həm də  qış bayramı kimi qeyd 
olunubdur (58).  
Mehrikan bayramı  təqvim dəyişikliyindən sonra payız gecə-
gündüz bərabərliyi günü (21-22 sentyabr), əski təqvimlə mehr 
ayının 16-dan 22-nə kimi günəşin son dəfə yer üzünə istilik, hərarət 
bəxş etməsi naminə keçirilibdir. Ə.Biruni bu bayramın mehr ayının 
16-dan 30-na kimi qeyd olunduğunu göstərir. Z.Qəzvini isə 
Mehrikanın mehr ayının 16-da təntənəli keçirildiyini qeyd edir (31, 
125).  
Bir çox inzibati səbəblərdən Novruzdan fərqli olaraq, Mehrikan 
dövrümüzə  gəlib çıxa bilməmişdir. XIV əsrdə  Səlcuqların 
hakimiyyəti dövründə Mehrikan bayramı  rəsmi dövlət bayramı 
kimi ləğv olunmuş, sonrakı illərdə isə tamamilə aradan qaldırıl-
mışdır. Mehrikan bayramı cəmi dörd yüz il (XI -XIV əsrlər) yaşaya 
bilmişdir (58).  
Novruz sisteminə daxil olan mərasimlərdən biri də  Sədə 
bayramıdır. Tarixdə bu mərasim od-atəşfəşanlıq bayramı adlan-
dırılıb. Sədə-şölələnən od mənasını daşıyır (31, 128). Sədə bayramı 
ilə bağlı orta əsr müəllifləri sələflərinin istinad etdikləri rəvayətə 
əsaslanırlar. Pişdadilər sülaləsinin hökmdarlarından olan Huşənglə 
bağlı olan həmin rəvayəti bir qədər irəlidə qeyd etmişik.  
Ə.Biruni Sədə bayramının yanvarda yox, qış gündönümündə 
(dekabrın 21-də) keçirildiyini yazır: «Sədə günü qış cəhənnəmdəki 
zağasını tərk edib, bu dünyaya qədəm basır. İnsanlar qışın üz verə 
biləcək xəta-bəlasını özlərindən uzaqlaşdırmaqdan ötrü tonqallar 
çatıb, od-alov yaxır,  ətirli ot və  ağac yandırırlar». E.Aslanov, 
həmçinin şərqşünas Y.E.Bertels də Çırağan – Nüvədzuzdan 40 gün 
sonra icra edilən Sədə bayramının yanvarda qeyd olunmasına 
təəccüb edib, şübhə ilə yanaşıblar: «Sədə bayramında Günəşin 

---