Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
198 bir dəqiq qənaətə gəlmişdi ki, yaxşı il yazından bəlli olar. Hava, günəş və ümumən, təbiət üzərində aparılan müşahidələr nəticəsində qarşıdakı üç gündə digər üç fəsil-yay, payız və qış haqqında proqnoz verilərdi. Xalq yazın birinci ayını «qarayaz» adlandırır. Bunun belə adlandırılması torpağın tam göyərməməsi, yaz şumunun aparılması ilə bağlıdır. Qarayaz düz bir ay (22 aprelə qədər) davam edərdi. Bir ay keçəndən sonra deyərdilər ki, yazın «qırxı» çıxdı. Yazın qırxı çıxandan sonra camaatda bir rahatlıq, arxayınçılıq yaranardı. Qara- yazdan ən çox yadda qalan el arasında «Qarının borcu» və «Dana- qıran» adlandırılan günlərdir. Bu günlər barədə xalqın yaddaşında müxtəlif variantlı məzmuna malik əhvalatlar yaşamaqdadır. «Qarının borcu» adlandırılan günlərlə bağlı «Danaqıran»la əlaqədar folklor nümunəsinin bir versiyasında deyilir ki, danaqıran çiçəyinin (el arasında Novruz gülünə danaqıran deyirlər) açdığını görən bir kişi mal-qarasını yaylağa aparır. Ehtiyatını əldən verməyən kişi özü ilə yaylağa 40 şələ ot, 40 kötük odun və 40 ədəd çörək götürübmüş. Qəflətən hava tutulur, çovğun qopur, qar yağır. Kişi 40 şələ otu heyvanlara yedizdirir, 40 çörəyi özü yeyir, 40 kötüyü isə yandırıb qurtarır. Hava açılmır ki, açılmır. Ot-ələfi olmayan mal-heyvan acından tələf olur. Başına gələn olaydan dərin peşmançılıq hissi keçirən kişi öz-özünə deyir: «Ay bunu qırx deyən zalım, elə əlli deyərdin də!» Bu əhvalatla bağlı Şirvan bölgəsində belə bir deyim formalaşıb: «Qırx kötük yanan, qırx çuval saman, Allah aman» (36, 143). Həmin dövrə – martın sonu ilə aprelin birinci yarısı arasına Azərbaycanın bir çox regionlarında «keçiq- ıran» deyilir. Həmin ərəfədə havalar sazaqlı, soyuq keçir, soyuq küləklər əsir. Məlumdur ki, keçi də şaxtaya, soyuğa dözümsüz olduğundan qışdan çox arıq çıxır. Qışdan arıq çıxmış keçilər yazın soyuq-sazağına duruş gətirə bilməyib qırılır. Elə buna görə də həmin dövrə keçiqıran deyirlər. Yazın qırxı çıxdıqdan sonra yaz şumunun qırğın dövrü başla- yırdı. Yaz şumu da, adətən, bir ay davam edirdi. 199 Yazın son dövrü 20 gün davam edir ki, həmin dövrə «qızılgül» dövrü deyilir. Bu dövrdə əhalinin olan-qalan azuqəsi tükənir, yeni məhsulun yetişməsinə isə hələ çox qalır. Yazın «qızılgül» dövrü əkin-bicin adamları arasında «arpa biçini» və ya «arpaya cin çəkilən» dövr kimi tanınıbdır. Bu vaxt artıq güneylərdə əkilmiş arpa biçilməyə başlanardı. İyunun 22-də yay fəsli başlayır. Yay fəsli gündüzün ən uzun vaxtından (22 iyun) payız gecə-gündüz bərabərliyinə (22 sentyabr) qədərki dövrü əhatə edir. Martın 22-dən uzanmağa başlayan gün iyunun 22-dək davam edir. İlin ən uzun günü və ən qısa gecəsi də elə iyun ayının 22-nə düşür. Astronomik təzələnmə səbəbindən bu dövrə Novruzun yay məqamı deyilir. İyunun 22 – dən başlayaraq gündüzlər get-gedə qısalmağa, gecələr isə uzanmağa başlayır. Bu hal dekabrın 22-dək davam edir. Lap qədimlərdən xalq arasında yay ilin «anbarı» sayılıb. Bütün kənd təsərrüfatı işləri – əkin-biçin və məhsul toplanışı məhz yayda həyata keçirilirdi. Hətta yayın son ayında əkin-səpin də aparılırdı. Xalqın təcrübəsinə görə, yayda aparılan əkin-səpin daha çox məhsul verirdi. Uzun illərin müşahidə və təcrübəsinə istinad edən xalq yayı iki əsas mərhələyə bölürdü. İyunun 22-dən başlanan birinci mərhələ 45 gün davam edirdi. Bu mərhələ «quyruq doğdu» və ya «quyruq dondu» dövrünə kimi davam edir. Quyruq doğana qədər olan dövrün özünü də xalq 2 mərhələyə bölürdü.Xalq təqvimində iyunun 15-dən iyulun 15-ə qədər olan dövrə «qoradəyən ay» deyilərdi. Bu dövrdə qora istidən sulanır. Onun ardınca «qorabişirən ay» gəlir. İyulun 15-dən avqustun 15-ə qədər olan dövrə qorabişirən ay deyilib. İlin ən isti günləri bu ərəfəyə təsadüf etdiyindən qora yetişirdi, şirinləşirdi. Quyruq dondu və ya quyruq doğdu ilə yayın ikinci mərhələsi başlayır. Qeyd etdiyiniz kimi, bu mərhələnin adı ilə bağlı xalq arasında iki versiya vardır. Bir versiyaya görə, həmin vaxt – düz yay yarı olanda Ayı bürcündə dalbadal quyruqlu kimi 2-3 ulduz görünür. 200 Həmin ulduzun doğması ilə əlaqədar olaraq bu vaxta quyruq doğan deyilir. Yayın həmin mərhələsində istilər bir qədər səngiyir. İkinci versiyaya görə, həmin gün – avqustun 6-da kəsilmiş qoyunun gecə çöldə ağacdan asılmış quyruğu donur. Hər iki variantın ifadə mahiyyəti eynidir. Yayın şiddətli istiləri həmin vaxt bir qədər sınır, azalır. Yayın ikinci mərhələsi başlayandan sonra camaat qışa hazırlığı daha da sürətləndirir. Azərbaycanın bir çox regionlarında quyruq doğandan sonra yay şumuna başlanılırdı. Yayda əkilən taxıl «arağac» adlanardı. Xalqda minillik müşahidələr belə bir qənaət yaratmışdı: «əkin gərək iki yay görsün, yay ək, yay biç». «Xalqın qənaətinə görə, quyruq doğana qədər bal kəsmək olmazdı, çünki həmin ərəfədə bal sulu olar. Quyruq doğandan sonra camaat bal kəsməyə başlayardı» (36, 148). Novruz sisteminin üçüncü məqamı payızdır. Payız sentyabrın 22-dən dekabrın 22-dək davam edir. Novruzun payız dönəmində yaz məqamında olduğu kimi, gecə ilə gündüz yenidən bərabərləşir. Günəşin istiliyi azalır, işıqlı gündüzlər qısalır. Sentyabrın 21-22-də Novruzun yaz dönəmində olduğu kimi, gündüz ilə gecə bəra- bərləşir. Xalqın inam və müşahidəsinə görə, Günəşin hökmranlıq müddəti qurtardığından taxtdan düşür. Payız-yaz və yayın maddi- mənəvi yekunudur. Əkin-biçin adamları yetişdirdiyi məhsulları yığıb toplayar, yaylaqlara qalxanlar geri dönürlər. Günlər getdikcə qısalır, havalar soyumağa başlayır, köçəri quşlar isti ölkələrə qayıdır. Payızda yetişmiş məhsul yığılır, yeni məhsulun özülü qoyulur, payız şumu və səpini aparılır. Dağlıq və dağətəyi bölgələrdə payız şumuna bir qədər tez başlanılardı ki, əkilmiş taxıl soyuğa, qara düşməsin. İnsanlar qısa hazırlığın əsas işlərini payızda görər və tamamla- yardı. Qışın sərt və mülayim keçəcəyini də müxtəlif yardımçı təbii vasitələrin köməkliyi ilə elə payızda müəyyənləşdirilərdi. Xalq fenologiyasına (bitki və heyvanların həyatındakı hadisələrin qa- nunauyğunluğu) görə, çinar ağacı yarpağını başdan tökməyə baş- Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|