Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
40
erməni sərkərdəsi Vaçe Mamikonyan Sanatürkün dəstələrini Payta-
karana sıxışdırdı. II Sapur Sanatürkə kömək etmədi. Sanatürkün bu 
döyüşdə həlak olduğu göstərilir. Sanatürk həlak olsa da, onun ermə-
nilərə vurduğu zərbə onların xristianlığı yaymaq yolu ilə Azərbay-
can torpaqlarını  işğal etmək planlarını birdəfəlik iflasa uğratdı. 
Sanatürklə bağlanmış sazişə görə şimal tayfalarından biri olan hun-
lar Albaniyanı 4 il erməni müdaxiləsindən qorudular. Sasani hökm-
darı II Şapur öz qohumu Arşaki nümayəndəsi Urnayrı  (343-371) 
hakimiyyətə  gətirdi. Albaniya daxildə qismən müstəqillik siyasəti, 
xarici siyasətdə isə Sasani şahı II Şapurla müttəfiqlik münasibətləri 
saxlayırdı. II Şapur Ermənistanın havadarı olan Romaya qarşı yürüş 
təşkil etdi. 359-cu ildə  Amid  yaxınlığında başlanan döyüş II Şa-
purun qələbəsi ilə başa çatdı (8, s. 181). Albaniyanın Arsax (Qara-
bağ), Marlar ölkəsi (Naxçıvan), Kaspiana və s. vilayətləri geri qay-
tarıldı. Sasani şahı II Şapur xristian dininə qarşı təqibi gücləndirdi. 
Roma imperatoru Valent (364-378) Ermənistanda Roma təsirini 
bərpa etmək üçün 371-ci ildə  Dzirav döyüşünə başladı (2, s. 69). 
Döyüşdə romalıların köməyi ilə ermənilər qalib gəldi. Urnayr ağır 
yaralandı. Azərbaycan Uti, Şakasen, Girdiman vadisi və Kolt (Alba-
niyanın qərb vilayəti) vilayətlərindən məhrum oldu. İtirilmiş 
vilayətlər 387-ci ildə Roma ilə İran arasında bağlanmış müqaviləyə 
əsasən geri qaytarıldı. Ermənistan hər iki dövlət arasında bölüş-
dürüldü, erməni qurumuna son qoyuldu. 
IV əsrin əvvəlində Albaniyada xristianlıq yayılmağa başladı. 
Lakin bu dini yalnız Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan feodal 
əyanları  qəbul etdilər. Sasani şahı I Yezdəgerd xristianlığa imkan 
verir, II Yezdəgerd (438-457) xristianlığa qarşı mübarizəni güclən-
dirir.  Şah Albaniyanın və başqa ölkələrin hakimlərini Ktesifona 
çağırtdıraraq onları atəşpərəstliyi qəbul etməyə məcbur edir. Yezdə-
gerdin bacısı oğlu alban hökmdarı II Vaçe (440-463) dayısının təz-
yiqi ilə xristianlıqdan imtina edir, atəşpərəstliyi qəbul edir. Sünik 
hökmdarı Vasak Albaniyada Sasani dini uğrunda mübarizə aparır. 
Albaniyada feodallar 2 qrupa bölünürdü: iri feodallar patrik-
lər, 2-ci qrupa isə  xırda və orta feodallardan ibarət azadlar (farsca 

---

 
41 
nəcib) daxil idilər-(patriklərin vassalı hesab olunurdular). Onlar 
ruhanilər kimi can vergisindən azad idilər, alban və Sasani hökm-
darlarına xidmətə görə torpaq payı alırdılar. V-VII  əsrlərdə Alba-
niyada feodal münasibətləri hakim mövqe qazandı. Feodal torpaq 
sahibliyi 2 yolla formalaşdı: 1) feodalın  şəxsi mülkü olan torpaq 
üzərində irsi mülkiyyət olub dastakert adlanırdı; 2) xostak-şərti 
torpaq mülkiyyəti, hakim nümayəndələrə vassal xidməti müddə-
tində dövlət tərəfindən müvəqqəti verilən torpaq. Əhalinin  əsas 
hissəsini istehsalçılar-kəndlilər təşkil edirdi. Adsız-sansız adamlar 
sırasında sənətkarlar, dəmirçilər, daşyonanlar, dülgərlər, xarratlar, 
zərgərlər daxil idilər. V əsrdə əsirlərlə yanaşı caniləri də qula çevi-
rirdilər. Albaniyada da xaraq və gezit vergiləri toplanırdı. 
Azərbaycanda bütün inzibati və məhkəmə hakimiyyəti Sasani 
mərzbanlarının  əlində toplanmışdı. Onların ölüm hökmü çıxarmaq 
hüququ var idi. Sasani şahları köçürmə siyasəti aparırdılar. Bu siya-
sət etnik dayaq yaratmaq və torpaqsız İran kəndlilərini münbit tor-
paq sahələri ilə təmin etmək məqsədini güdürdü. Fars ləhcələrində 
danışan  əhali-tatlar strateji əhəmiyyəti olan ərazilərdə  məskun-
laşdırılırdı.  Əsl mənası “yad, özgə” deməkdir. “Tat” anlayışı  həm 
İrandan çıxmış farsları, həm də türk mənşəli etnosları (uyğur, tab-
qacları) bildirirdi. 
Dini zəmində Sasani hakimiyyətinə qarşı narazılıqlardan 
birinə Vardan Mamikopyan başçılıq edirdi. O, ilk növbədə Sasani 
hakimiyyətinə meyl göstərən vilayətləri tutdu. Erməni dəstələrindən 
biri Atropatenaya çatdı. Alban hökmdarı II Vaçe Sasanilərə qarşı 
mübarizəyə qoşulmamışdı.  450-ci ildə  Xalxal  (Qazax bölgəsində) 
yanında döyüşdə Sasani dəstələri məğlub oldu (8, s. 185-186). Qaf-
qaz dağlarından Bürk başda olmaqla lpinlər albanlara köməyə gəldi. 
Ermənilər, gürcülər, xristian albanlar Qafqaz dağlarındakı “Hun ke-
çidinə” gəlib çatdılar. Yezdəgerd tərəfindən tikilmiş qalanı tutub, 
əhalini taladılar. Alban sülaləsindən olan Vahan qalaya rəis təyin 
edildi. Vasaq Albaniyaya və Arsax vilayətinə  məktubla elçilər 
göndərdi və Vardan Mamikonyanın tərəfdarlarına sığınacaq veril-
məməsini tələb etdi. Albaniya Sasanilərə qarşı mübarizəyə qoşul-

---

 
42
madı, yalnız Arsax vilayətinin xristianları Vardan Mamikopyana 
qoşuldu. II Yezdəgerd Ön Qafqaza Mihr-Nerseyin başçılığı altında 
ordu göndərdi. Xristianlığa qarşı  təqibi dayandırdı. Albaniyanın 
Aran hissəsində köhnə dinlərə, atəşpərəstliyə ibadət bərpa edildi. 
451-ci ilin may ayının 26-da Maku yaxınlığındakı  Avarayr 
çölündə Mamikopyanın dəstəsilə Sasani ordusu arasında döyüşdə 
Vardan Mamikopyan öldürüldü (2, s. 72), xristianlar Aranı  tərk 
edib, Arsax meşələrinə və dağlara qaçdılar. 
457-ci ildə II Yezdəgerdin vəfatından sonra II Vaçe atəşpə-
rəstlik dinindən imtina edib, xristianlığı  qəbul etdi. O, Albaniyada 
xristianlığı yaymaqla Sasani hakimiyyətinin tabeçiliyindən çıxmaq 
istədi. II Vaçe Çora dərəsini tutdu, maskutları öz tərəfinə çəkdi. O, 
Qafqazın 11 hökmdarı ilə ittifaqa girdi. İlk dövrdə Sasani şahı Firuz 
qohumu II Vaçeni xoşluqla yola gətirmək istəyir, lakin Vaçenin 
dönüklüyündən sonra Firuz Haylandur (Onoqur) hunlarını alban 
hökmdarına qarşı müharibəyə qaldırdı. Onlar 462-ci ildə Albani-
yaya soxuldular və  463-cü ildə II Vaçenin hakimiyyətdən  əl çək-
məsi ilə bitdi. Vaçenin xahişi ilə atasının miras qoyduğu mülk, min 
evdən ibarət təsərrüfat şah Firuz tərəfindən onun sərəncamına veril-
di. O, adi zahid həyatı sürməyə başladı. Vaçedən Mömin Vaçaqana 
kimi 30 il Albaniya hökmdarsız qaldı. Sasani hakimiyyətinə 
tabeliyində idi. Sasani şahı Balaş (484-488) III Mömin Vaçaqanın 
Albaniyada hökmdar olmasına razılıq verdi. İranda hakimiyyətə I 
Qubad gəldi. III Vaçaqan hakimiyyətə müvəqqəti olsa da Arsax 
ərazisində, 493-cü ildə isə (493-510) Albaniyada tam sahib oldu. O, 
xristian dinin təbliğinə başladı. III Mömin Vaçaqan 498-ci ildə 
Aquen kilsə məclisini çağırdı və xristian dininə aid qanunlar qəbul 
etdi. O, vergilərin miqdarını müəyyənləşdirdi. 
510-cu ildə Sasanilər Ön Qafqazda müstəqil dövlət qurum-
larını ləğv etdi. Albaniyada Sasani məzrbanlığının uzunmüddətli 
hökmranlığı dövrü (510-629) başlandı (8, s. 189). 
III  əsrdə Maninin başçılığı ilə Sasani dövlətində azadlıq 
hərəkatı yayıldı. Bu hərəkat yüksək zümrələrin ağalığına qarşı yö-
nəlmişdi və məzdəkilər hərəkatına güclü təsir göstərmişdi. 481-529-

---