Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
30
Atropatena dövlətində şəhərlər karvan yolları üzərində və bö-
yük məbədlərin  ətrafında yaranmışdır. Bəzilərini hökmdarlar sal-
mışlar.  Şəhərlər müdafiə divarları ilə  əhatələnmişdi. Tikinti mate-
rialları kimi daşdan, çiy və bişmiş  kərpicdən, ağacdan istifadə et-
mişlər. Bəzi ictimai binaların üstü saxsı kirəmitlə örtülürmüşdü. 
Makedoniyalı  İsgəndərin yürüşü nəticəsində yunan mədəniyyəti 
Atropatena mədəniyyətinə təsir etmişdi. Atropatena əhalisi Zərdüşt 
dininə sitayiş edirdi. Zərdüştlükdə oda sitayişə görə bu dinə atəş-
pərəstlik də deyilirdi və Peyğəmbər Zərdüştün adı ilə bağlı idi. 
Onun  e.ə. VII əsrin II yarısı-VI  əsrin  əvvəllərində yaşadığı gü-
man edilir. Bu dinə Orta Asiyada və  İranda sitayiş edilirdi. Mü-
qəddəs kitabı “Avesta” idi. Rəvayətə görə “Avesta”nın ilkin variantı 
e.ə. 330-cu ildə Makedoniyalı  İsgəndər Persopolda Əhəmənilərin 
sarayını yandırarkən məhv olmuşdur. Dövrümüzə  gəlib çatan his-
səsi İranda Sasanilər sülaləsi dövründə  (III-VII  əsr.) yenidən top-
lanmışdı. Zərdüştlüyə görə, dünyada 2 qüvvə-Xeyir (Hörmüz-
Ahuraməzda) və Şər (Əhriman) bir-biri ilə mübarizə aparır və Xeyir 
axırda qalib gəlir. Bu dinin ehkamlarına görə od, torpaq, su müqəd-
dəs sayılmışdı (1, s. 339-356). Ölünü yandırmaq, torpağa basdırmaq 
və suya atmaq olmaz, meyitləri xüsusi daxmalarda qoyurlar, onların 
ətini quşlar və heyvanlar yedikdən sonra, sümüklər qablara yığılıb 
basdırılırdı. Zərdüştlüyün ən başlıca məbədləri Atropatenanın mər-
kəzi Qazaka şəhərində yerləşirdi. Zərdüştlük təkallahlı dinlər, xü-
susilə islam dini tərəfindən sıxışdırılmışdır. Hazırda ona inananlar 
130 min nəfərdir. Onların  ən böyük icmaları Hindistanda (parslar) 
və İrandadır (gəbrlər). 
 
4. Alban çarlığı 
 
Yunan tarixçisi Herodot Azərbaycanın  şimalında kaspilərdən 
bəhs edir. Kaspilər adı altında alban tayfaları da nəzərdə tutulurdu. 
Kaspilər e.ə. V əsrin əvvəllərində İran şahları I Daranın və Kserk-
sin Yunanıstana hərbi yürüşlərində  iştirak etmişlər.  Əhəmənilərin 
dövründə alban tayfaları vahid bir ad aitında birləşmişlər.Albanlar 

---

 
31 
26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi. Xəzərin qədim adlarından 
biri də Alban dənizidir. Bir qrup tarixçilər alban tayfalarını Qaf-
qazdilli hesab edirlər. Onlardan müasir dövrdə yaşayan Qəbələ 
rayonun Nic kəndində udiləri, Quba rayonundakı Xınalıq kəndində 
xınalıqları, Buduq kəndindəki buduqluları və b. göstərmək olar. Al-
banlar ucaboylu, ağbəniz və yaraşıqlı olmuşlar. O zaman Albani-
yada türkdilli və İrandilli tayfalar da yaşamışlar. 
Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü nəticəsində e.ə. 330-cu 
ildə  Əhəmənilər imperiyası dağıldı.  E.ə. IV əsrin axırı-III  əsrin 
əvvəlində Müstəqil Albaniya dövləti yarandı. Albanlar İberiya 
(Gürcüstan) ilə  Xəzər dənizi arasındakı  ərazidə yaşamışlar. Alba-
niya dövləti  şimalda Qafqaz dağları, cənubda Atropatena, cənub-
qərbdə isə Ön Asiya ilə həmsərhəd idi. Albaniyadakı yaşayış məntə-
qələrinin sayı  İberiya və Atropatenadakı yaşayış  məntəqələrinin 
ümumi miqdarından çox olmuşdur. Albaniya dövlətinin  ərazisinə 
indiki Azərbaycan Respublikası ərazisi, Dağıstanın cənub rayonları 
və Gürcüstanın Alazan (Qanıx) vadisi daxil olmuşdur. 
Albaniya əhalisi arasında əmlak bərabərsizliyi (binaların fərq-
ləri, qəbir abidələri) var idi. Xristianlıq və islam dini qəbul edilənə-
dək dəfn zamanı  qəbirlərə geyim, qab-qacaq, əmək alətləri, silah, 
ərzaq, bəzək  şeyləri qoyulmuşdur. Varlı  və yoxsul qəbirlərini bir-
birindən asan fərqləndirmək olurdu. Albaniyada padşahdan sonra ən 
hörmətli adam Ay allahının kahinidir. O, müqəddəs əyalətə başçılıq 
edir, məbəd qulları da onun ixtiyarındadır.  Əhali 4 təbəqəyə bölü-
nürdü: padşah, ordu başçısı  və hakim 1-ci təbəqəyə, din xadimləri 
(kahinlər) 2-ci təbəqəyə, hərbiçilər və əkinçilər 3-cü təbəqəyə, təsər-
rüfatda işləyən adi adamlar isə 4-cü təbəqəyə daxil idi. Qul əmə-
yindən də istifadə olunurdu. 
Albanlar  əkinçilik, bağçılıq, üzümçülük, maldarlıqla məşğul 
olur, buğda, arpa, darı yetişdirirdilər. Şamaxıda və Qəbələdə şərab 
istehsal olunan emalatxanaların qalıqları açılmış və şərab saxlamaq 
üçün istifadə edilən iri küplər tapılmışdır.Taxıl iri xüsusi quyularda 
və saxsı küplərdə saxlanırdı. Taxılı qayıqvari dən daşları ilə, əl də-
yirmanları ilə, eramızın ilk əsrlərindən isə su dəyirmanları ilə üyü-

---

 
32
dürdülər. Bağçılıq və bostançılıq, üzümçülük və  şərabçılıq inkişaf 
etmişdir. Maldarlıq, xüsusilə atçılıq inkişaf etmişdir. Metalişləmə 
geniş yayılmışdır. Sənətkarlar müxtəlif növ silahlar (zireh, qılınc, 
xəncər, ox, nizə ucluqları),  əmək alətləri (balta, bıçaq, oraq, qayçı 
və s.), bəzək  şeyləri (üzük, sırğa, bilərzik, muncuq və s.) hazırla-
mışlar. Dulusçuluq inkişaf etmişdir. Gildən tikinti materialları 
(kirəmit, kərpic), müxtəlif qablar, insan və heyvan fiqurları hazır-
layır, bunları dulus kürələrində bişirirdilər. Mingəçevirdə çoxlu du-
lus kürələri aşkar edilmişdir. Eramızın ilk əsrlərind
əə
%

---

 
33 
ləri bir-birinə kömək edə bilməzlər. E.ə. 66-cı ilin dekabrında Kü-
rün sahilində qanlı döyüşdə Roma ordusu qalib gəldi. Pompey al-
banlarla sülh bağlayıb İberiyaya doğru hərəkət etdi. Albanlar roma-
lırarı izləyərək onlar üçün təhlükə yaratdılar. Buna görə də Pompey 
e.ə. 65-ci ildə albanlara qarşı yürüşə başladı. Onlar bir neçə albanı 
əsir alıb öldürməklə  hədələmiş  və  ən qısa yolla aparmağı  tələb et-
mişlər. Albanlar romalılarla Qanıx çayı yaxınlığında qarşılaşmışlar. 
60 min piyada və 12 min atlıdan ibarət qoşuna Oroysun qardaşı 
Kozis başçılıq edirdi. Pompey hiylə  işlədərək kiçik atlı  dəstələrini 
irəli çıxartdı, piyadaları isə onlardan arxada gizlətdi. Albanlar dər-
hal hücuma keçdilər, romalılar geri çəkilərək onları öz arxalarınca 
apardılar, sonra piyadalar albanları dövrəyə alaraq qırmağa başla-
dılar. Kozis Pompeyə nizə ilə zərbə endirdi, lakin Pompeyin zirehli 
geyimi onu ölümdən qurtardı. Pompey isə cavab zərbəsi ilə Kozisi 
ölümcül yaraladı. Sağ qalanlar meşədə gizləndilər, Pompey meşəni 
yandırdaraq onları qırdırdı. Appian yazır ki, romalılara qarşı qadın-
lar da vuruşurdular. Döyüşdən sonra albanların əsas qüvvələri Oroy-
sun başçılığı ilə dağlara çəkilmişdi. Pompey Oroysa romalıların dü-
şərgəsinə  gəlməyi tələb etdi. Oroys getmədi, lakin hədiyyələr və 
məktub göndərərək barışıq təklif etdi. Pompey barışığı  qəbul etdi. 
Az sonra ölkənin içərilərinə döğru hərəkət etdi, albanlar güclü mü-
qavimət göstərdilər. Pompey yürüşün təhlükəli olduğunu görərək 
Xəzərin sahilinə  qədər getmək niyyətindən  əl çəkdi və albanlarla 
sülh sazişi bağladı.  E.ə. 36-cı ildə romalılar yenidən  şərqə yürüş 
təşkil etdilər. Bu yürüşə Antoni başçılıq edirdi. Yürüşdə 100 min 
nəfər olan 13 legion iştirak edirdi. Antoni Parfiyanın təzyiqi altında 
geri çəkilib Misirə getdi. Bu zaman o, öz sərkərdəsi Kanidini 
Azərbaycanın cənub torpaqlarında saxladı. Bu yürüşdən sonra İbe-
riya və Albaniya romalılardan asılı olduqlarını  qəbul etdilər.  68-ci 
ildə Roma imperatoru Neron Albaniyaya böyük yürüş hazırladı. 
Lakin Roma üsyanı zamanı Neron öldürüldü. Bir müddət sonra 
Roma hərbi dəstəsi Xəzər sahillərinə, indiki Abşeron yarımadasına 
gəlib çatmışdı. Qobustanda, Böyükdaş dağının  ətəyində, üzərində 
latın dilində yazı olan kitabə: “İmperator Domisian Sezar Avqust 

---