Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
37 
Sasani dövlətində əhali 4 təbəqəyə bölünmüşdü: kahinlər, dö-
yüşçülər, mirzələr, vergi verənlər. Vergi verənlər can (gezit) və tor-
paq (xaraq) vergisi verirdi. Avropadan fərqli olaraq Azərbaycanda 
feodalların şəxsi təsərrüfatı yox idi. Çünki süni suvarma üçün böyük 
xərc qoymaq lazım gəlirdi. Kəndlilər asılı olsalar da, təhkimli 
deyildilər. Feodal, əsasən, öz xüsusi təsərrüfatında məşğul olan 
kəndlidən məhsul və ya pul ödənişi almaqla kifayətlənirdi. Onu 
kəndlidən ödəniş almaq daha çox maraqlandırırdı. Avropada feodal 
münasibətləri gec yaranıb  (V  əsr), tez süqut etdiyi (XVII  əsrin 
ortaları) halda, Azərbaycanda bu cəmiyyət III-XIX əsrlərdə möv-
cud idi. 
 
2. Sasanilərin Azərbaycanı işğal etməsi  
və ona qarşı üsyanlar 
 
Sasanilər sülaləsinin nümayəndəsi Ərdəşir Babəkan (224-241) 
Parfiya dövlətini süquta uğratdı  və  226-cı ildə Sasanilər dövləti 
yarandı (9, s. 102).  Parfiya dövlətindən asılı olan Atropatena yeni-
dən öz müstəqilliyini itirərək, 227-ci ildə Sasanilər dövlətinin tərki-
binə qatıldı.  Atropatena iqtisadi səviyyəsinə görə irəlidə gedirdi, 
həm də əlverişli strateji mövqeyə malik idi. IV əsərdən Atropatena 
iqtisadi yüksəliş keçirirdi. İran, Çin və Hindistana gedən ticarət yol-
ları buradan keçirdi. Sasanilər Atropatenadan öz orduları üçün əsgər 
də toplayırdılar. Zərdüştilik onların hakimiyyəti dövründə hakim 
dinə çevrilmişdi.  Şahənşah I Şapur  (241-272) itaət altına alınmış 
ölkələrdə Zərdüştiliyi zorla yaymaq haqqında əmr vermişdi. Ən mü-
hüm Zərdüştilik məbədləri Atropatenada, baş  məbəd isə Qazakada 
yerləşirdi. Şahənşahlar taxta çıxdıqdan sonra dövlətin paytaxtından 
bu məbədə piyada ziyarətə getməli idi. Ona görə də Atropatena Zər-
düştiliyin ideoloji və təlim mərkəzi idi. Zərdüşt ruhaniləri Qazakada 
dini təlim keçdikdən sonra imperiyanın başqa dini mərkəzlərinə 
göndərilirdi. 
Zərdüşt kahinlərinin ixtiyarında çoxlu torpaq sahələri var idi. 
Əhalinin çox hissəsini əkinçilər təşkil edirdi. Feodalların əksəriyyəti 

---

 
38
torpaqlarını onlara icarəyə verirdi. Atropatenada əsas vergi xaraq və 
gezit adlanırdı. Xaraq torpaq vergisi idi. Hər bir mahalın əkin sahə-
lərinin  şəhərə yaxın və ya uzaqlığından asılı olaraq məhsulun 1/3-
dən 1/6-nə qədər təşkil edirdi. Gezit can vergisi idi, sənətkarlardan 
ildə 1 dəfə  yığılırdı. Sasani şahı I Xosrov vergi yığan məmurlar-
darın özbaşınalığını azaltmaq, vəsaitin xəzinəyə daxil olmasını  tə-
min etmək üçün vergi islahatı keçirdi. Bütün torpaqlar ölçüldü, zey-
tun və xurma ağacları hesaba alındı. Vergilər ildə 3 dəfəyə verilməli 
idi. İslahata görə xaraq torpağın sahəsinə görə alınmağa başlandı. 
IV əsrdə Albaniya dövlətinin ərazisi şimaldan Qafqaz dağla-
rından Araz çayınadək, qərbdən  İberiyadan Xəzər dənizinədək 
uzanırdı. Ölkənin vilayətləri: Çola, Lpina, Şəki, Kambisena, Həcəri, 
Uti, Arsax, Paytakaran və Syünik daxil idi. İndiki Dərbənd  şəhə-
rinin yerləşdiyi  ərazidən təxminən Beşbarmaq dağına qədər Xəzər 
dənizi böyunca Çola vilayəti uzanırdı. Üzüm, meyvə və taxılla zən-
gin idi. “Dəmir qapı” və ya alban qapıları keçidi burada yerləşirdi. 
Albaniyanın  şimal-şərqində dağlıq  Şəki vilayəti yerləşirdi. Toxu-
culuq, ipək parça istehsalı  mərkəzi hesab olunurdu. Çola ilə  Şəki 
arasında Lpina vilayəti başdan-başa qoz-fındıq ağaclarından ibarət 
olan meşələrlə əhatə edilmişdi. Albaniyanın paytaxtı Qəbələ burada 
yerləşirdi. Tarixi vilayət sayılan Uti Kürün sağ sahilində  şəqrdən 
Paytakaranla, cənubdan isə Arsaxla, şimalda Kür çayı ilə, qərbdə isə 
İberiya ilə həmsərhəd idi. Uti vilayətində dənli bitki becərilir, qara-
mal saxlanılır, yun və pambıq parçalar hazırlanırdı. Çoxlu zeytun 
ağacı bitirdi. Paytakaran vilayəti indiki Azərbaycan Resplikasının 
cənub-şərqində yerləşib, Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanırdı. 
Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini  əhatə edirdi. Çoxlu qoyun 
sürüləri saxlanılır, Kür və Araz çaylarından balıq tutur, duzlayır, qu-
rudurdular. Tarixi Arsax vilayəti sağsahil Albaniyanın (inliki Qara-
bağın dağlıq hissəsi və Mil düzü) vilayətlərindən ibarət idi. Əhalisi 
türksoylu albanlar, qarqarlar, hunlar və xəzərlərdən ibarət idi. Məh-
suldar düzənliklərində  və çay vadilərində  dənli və texniki, bostan-
tərəvəz bitkiləri becərilir, üzümçülük inkişaf etdirilirdi. Albaniyada 
azad sənətkarlar meydana gəlirdi. Toxuculuq üçün başlıca xammal 

---

 
39 
yun, kətan, ipək və pambıq sayılırdı. Albaniya sənətkarları metaldan 
müxtəlif silahlar, bəzək  əşyaları, məişət avadanlığı hazırlayırdılar. 
Ağac və dəri emalı, daşyonma sənəti də inkişaf etmişdi. 
Tarixi rəvayətə görə,  təxminən e.ə. II əsrdə Albaniyanın 
hökmdarı Aran (türkcə “ərən, cəsur, qoçaq, mərd”) olmuşdur. Aran 
Araz çayından tutmuş  İberiyanın sərhədlərinə kimi, Albaniyanın 
düzən və dağlıq ərazisini idarə edirdi. Ölkə hökmdar Aranın müla-
yim xasiyyətinə və ona verilən ağu -“yaxşı, xoş”- adına görə Ağuan 
(Albaniya) adlanmışdır.  Eramızın I əsrində Albaniyanı yerli 
hökmdarlar idarə edirdilər. Eramızın I əsrində alban Arşaki (Par-
fiya Arşaki sülaləsindən fərqli olaraq Albaniya Arşakilər sülaləsi 
mənşəcə türk idi) nümayəndəsi I Cəsur Vaçaqan Albaniyanın bütün 
vilayətlərini birləşdirərək, vahid-mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratdı. 
Arşakilər sülaləsi  VI  əsrin  əvvələrinədək Albaniyanın müstəqil-
liyini qoruyub saxlamışlar. 
 
3. Sasani-Bizans müharıbələri və Azərbaycan 
 
260-cı ildə Sasani şahı  I  Şapur  (241-271)  Roma ordusunu 
məğlubiyyətə uğratdı. Roma imperatoru Valerian əsir düşdü. Alba-
niya hökmdarı  I Vaçe (255-262) Roma ilə ittifaqı Sasanilərə tabe 
olmaqdan üstün tutmuşdu.  262-ci ildə Albaniya Sasani imperi-
yasının tərkibinə daxil edildi. I Şapurun ölümündən sonra 272-ci 
ildə Albaniya yenə  də müstəqilliyini qazanda (8, s. 178).  Roma 
imperatoru Avrelianın hakimiyyəti dövründə (270-275) Albaniyada 
Romaya meylli siyasət aparılırdı.  İranda II Şapurun hakimiyyəti 
dövründə (309-379) Albaniyada daxili vəziyyət mürəkkəbləşdi. Bu 
dövrdə Albaniyanın Paytakaran vilayətində hökmdar Sanatürk (290-
338) müstəqilliyi qoruyub saxlamaq, Ermənistan və ona arxa olan 
Romanın işğalçılıq niyyətinin və xristianlığın Albaniyada yayılma-
sının qarşısını almaq siyasəti yeridirdi. Sanatürk 337-ci ildə alban-
lardan ibarət 30 minlik ordu toplayıb Ermənistana hücum etdi. Pay-
taxt Valarşapatı tutdu, 1 il əlində saxladı. Erməni hökmdarı Xosrov 
qaçıb gizləndi.  338-ci ildə yunan və iber qoşunlarının köməyi ilə 

---