Microsoft Word Azerbaycan arxeologiyasi doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
224 yayıldığı bir zamanda, şimal rayonlarında Kür-Araz mədəniyyəti öz mövcudluğunu davam etdirmişdir. Bu vəziyyət Cənubi Qafqazın digər rayonlarında da özünü göstərir. Belə ki, Trialetinin bəzi kurqanlarında idxal malı kimi boyalı qablara rast gəlinsə də, bu mədəniyyət boz və qara rəngli cilalı qabların üstünlük təşkil etməsi ilə xarakterizə edilir. Qablar cızma və basma ornamentlə naxışlanmışdır. Azərbaycanın şimal rayonları üçün də qara cilalı basma və cızma xətlərlə bəzənmiş keramika xarakterikdir. Мil düzündə boyalı qabların geniş yayıldığı tək abidə Üzərliktəpədir. Burada isə boyalı keramika, aşkar olunan gil məmulatının yalnız 2 %-ni təşkil edir. Keramikanın əksəriyyəti boz və qara rəngli qablarla təmsil olunmuşdur. Deməli, Kür-Araz mədəniyyəti tayfaları Orta tunc dövründə öz həyatlarını davam etdirmiş, e.ə. II minilliyin ikinci yarısında mövcud iqtisadi-ictimai dəyişikliklərə bağlı, yenidən güc toplamış və hegemon rol oynamağa başlamışlar. Bu dövrdə, Azərbaycanda məskunlaşan müxtəlif etnik qruplar arasında, mədəni cəhətdən birləşmə prosesinin getdiyi arxeoloji abidələrdə aydın şəkildə izlənmişdir. Son Tunc dövrü arxeoloji komplekslərin bir-birinə diffuziya etməsi, həm dəfn adəti, həm də bu komplekslər üçün xarakterik olan keramikanın yayılması ilə sübut olunur. Fikrimizcə, bu dövrdə Azərbaycanda yaşayan tayfaların vahid bir etnosda birləşməsi prosesi davam etmişdir. Bu, Azərbaycanın cənub rayonlarında, xüsusilə, Naxçıvan ərazisində özünü aydın şəkildə göstərir. Qeyd olunduğu kimi, Son Tunc və Erkən Dəmir dövründə bu ərazidə boz rəngli keramika və boyalı qablarla xarakterizə olunan komplekslər bir-birindən fərqlənir. Lakin, eyni zamanda, onlar arasında birləşmə prosesinin getdiyi də özünü göstərir. Çaynik tipli qablara Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan komplekslərdə rast gəlinməsi, habelə, göbələkşəkilli çıxıntısı olan qablara boyalı qabların xarakterik olduğu komplekslərdə rast gəlinməsi, həm də bu tip qabların boyalılarının tapılması, buna aydın sübutdur. Bu dövrdə Xocalı- Gədəbəy mədəniyyətinin Naxçıvan ərazisində yayılması, arxeoloji tapıntıların bütöv kompleksi ilə sübut olunur. Tədqiqatçılar tərəfindən qeyd olunduğu kimi, Naxçıvan ərazisində Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin Gədəbəy qrupu üçün xarakterik olan mədəniyyət geniş yayılmışdır. Bu, onu göstərir ki, e.ə. II minilliyin sonunda Gədəbəy qrupuna aid olan etnoslar üstünlük təşkil etmiş və Azərbaycanın cənub rayonlarına da yayılmışdır. Ola bilsin ki, bu dövrdə Xocalı- Gədəbəy mədəniyyətinə aid tayfalar vahid bir etnos halında birləşmişdir. Ağ inkrustasiyalı keramikanın mənşəyi ilə bağlı tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülən fikirlər, müəyyən mənada qəbul edilə bilər. Bu keramikanın, Aralıq dənizi hövzəsindəki ölkələrlə iqtisadi-mədəni əlaqələrin təsiri nəticəsində ortaya çıxması mümkündür. Lakin gil məmulatının bəzəmə motivi, xüsusilə, müəyyən qrup boyalı qablarla sıx əlaqə, onun yerli köklərə malik olduğunu da göstərir. Bizim fikrimizcə, ağ inkrustasiyalı keramikanın bəzəmə motivi boyalı qablarda deyil, Orta Tunc dövrünün boz və qara rəngli gil məmulatında axtarılmalıdır. Təəssüf ki, digər rayonların Orta Tunc dövrü geniş tədqiqatlarla öyrənilməmişdir. 225 Azərbaycanın Son Tunc, Erkən Dəmir dövrü mədəniyyətinin yerli zəmin əsasında meydana çıxıb, inkişaf etdiyini, bu dövrün arxeoloji abidələrindən aşkar olunan zəngin tunc məmulatının, o cümlədən silahların araşdırılması daha aydın sübut edir. Bu dövrdə Azərbaycanda meydana çıxan silahlar, xüsusilə, təbərzin formalı baltalar və konusvari başlığı olan çənbərli xəncərlər, yalnız bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Azərbaycandan kənarda bu tip silahlara olduqca az rast gəlinmişdir. Araşdırmalara əsaslanaraq söyləmək olar ki, Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü mədəniyyəti qədim dövrdən bu ərazidə məskunlaşan etnik qruplar tərəfindən yaradılmışdır. М.A.Hüseynova ağ inkrustasiyalı qabların analizinə əsaslanaraq xurrit etnik massivinin yerli ocaqlarının bu dövrdə saxlandığını və bu mədəniyyətin inkişafına təsir etdiyini göstərmişdir. Qeyd edək ki, e.ə. III minilliyin sonu ilə tarixləndirilən yazılı qaynaqlarda Urmiya hövzəsində kuti və lullubi tayfalarının yaşadığı qeyd edilmişdir. Fikrimizcə, İlk Tunc dövründə Urmiya hövzəsi və Naxçıvanda yayılan Kür-Araz mədəniyyəti kuti və lullubi tayfaları ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, bu tayfalar Azərbaycanın şimal rayonlarına da yayılmışdır. Kür-Araz mədəniyyəti ilə bağlı olan Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin yaradılmasında bu tayfaların şübhəsiz ki böyük rolu olmuşdur. E.ə. II minliiyin sonu, I minilliyin əvvəlində Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti tayfalarının cənuba doğru hərəkəti, Urmiya hövzəsində meydana gələn siyasi hadisələr və bu etnik bağlılıqla əlaqədar olmalıdır. Bu qəbilələrin Zaqro-Elam dil qrupu ilə bağlandığı və Ural-Altaylarla əlaqələli olduğu tərəfindən qeyd edilmişdir. Arxeoloji abidələrin tədqiqi göstərir ki, Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü mədəniyyəti, başlıca olaraq, Xocalı-Gədəbəy tipli abidələrlə xarakterizə edilir. E.ə. II minilliyin ortalarında Azərbaycanın şimalında meydana çıxan bu mədəniyyət e.ə. II minilliyin əvvəllərində Azərbaycanın cənub rayonlarına da yayılmışdır. Bu mədəniyyətin xronologiyası ilə bağlı məsələlər arxeoloji ədəbiyyatda geniş araşdırılmışdır. E.ə. II minilliyin ikinci yarısı ilə tarixləndirilən bu mədəniyyətə aid erkən abidələr Gəncəçay rayonunda yerləşir. Bunların sırasına torpaq qəbirlər və torpaq qəbirləri olan kurqanlar daxildir. Üzəri daş piltə ilə örtülmüş torpaq qəbirlərdə qırmızı cilalı qablar üstünlük təşkil edir. Örtüksüz torpaq qəbirlərdə qara cilalı keramika çoxluq təşkil edir. Onların kompleksində çəhrayı rəngdə olan ağ inkrustasiyalı qablara da rast gəlinir. Xronoloji cəhətdən, sal daşla örtülmüş torpaq qəbirlər, daha əvvələ aiddir. Onların kompleksində ağ inkrustasiyalı qablara rast gəlinir və başlıca olaraq, çəhrayı keramika ilə fərqlənir. Sal daşla örtülmüş torpaq qəbirlər e.ə. XV, kurqanaltı örtüksüz torpaq qəbirlər isə e.ə. XIV əsrə aid edilir. Bu qrupa aid kurqanların tarixləndirilməsində Orta Tunc dövrü üçün xarakterik olan qırmızı rəngli, boyalı və basma naxışlı qabların mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu, Orta və Son Tunc dövrlərinin yaxınlığını göstərir. Bu tip Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|