5
çoxdan, həm də az tirajla çap olunduğundan tələbatı ödəmir. Digər tərəfdən bu
kitablar çap edildikdən sonra Azərbaycan arxeologiyasının inkişafı nəticəsində
bir sıra yenilik və dəyişikliklər meydana çıxmışdır. Azərbaycanda aşkar olunmuş
minlərlə arxeoloji abidənin hamısı haqqında məlumat vermək olduqca çətin bir
işdir. Odur ki, bizim yazdığımız kitabda ən mühüm arxeoloji abidələr haqqında
məlumat verilmişdir. Arxeoloji abidələrin hamısını müəyyən mədəniyyətlər üzrə
təsnif etmək mümkün olmadığından onların müəyyən qismi regionlar üzrə xarak-
terizə edilmişdir.
Bu
kitabı yazmaqda məqsədimiz oxucuları Azərbaycanın qədim
mədəniyyətləri ilə bir qədər ətraflı tanış etmək və bu mədəniyyətlər haqqında
bütöv təsəvvür yaratmaqdan ibarətdir. Azərbaycanın qədim abidələri Azərbaycan
xalqının qədim dövrdən bu ərazidə yaşadığını sübut edən ən tutarlı maddi
dəlillərdir. Azərbaycan xalqının etnogenezi ilə bağlı bir sıra yanlış nəzəriyyələr
uydurulsa da, qədim abidələrimiz xalqımızın keçdiyi yolu ardıcıllıqla izləməyə
və bu yanlış nəzəriyyələrə cavab verməyə imkan verir. Arxeoloji və antropoloji
araşdırmalar təsdiq edir ki, min illər bundan əvvəl Azərbaycanda yaşayan kuti,
lullubi, turukki, kassi, su, naxçı, subar, skif və digər tayfalar Azərbaycan xalqının
ulu əcdadları olmuşlar. Onların maddi və mənəvi dəyərləri bu gün də Azərbaycan
xalqı içərisində yaşamaqda davam edir.
6
PALEOLİT DÖVRÜ
Quruçay mədəniyyəti. Azərbaycanın əlverişli təbii-coğrafi mövqeyi
Qədim daş dövründən insanların burada məskən salmasına şərait yaratmışdır.
Azərbaycanın Paleolit abidələrinin öyrənilməsinə XX əsrin 50-ci illərində
başlanmışdır. 1953-cü ildə S.N. Zamyatin və М.М.Hüseynovun rəhbərliyi ilə
təşkil edilən kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlar zamanı Qazax rayonunun Daşsalahlı
kəndində, Damcılı mağarasında Paleolit düşərgəsi aşkar olunmuşdur. Sonrakı
illərdə aparılan araşdırmalar yeni abidələrin aşkar olunması ilə nəticələnmişdir.
Bu abidələr arasında 1960-cı ildə aşkar olunan Azıx mağarasının olduqca böyük
əhəmiyyəti olmuşdur. 1960-cı ildə Azıx mağarasında başlanan araşdırmalar
1974-cü ilədək davam etdirilmiş, Azərbaycanın qədim daş dövrünü öyrənmək
üçün olduqca əhəmiyyətli olan maddi-mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir.
1968-ci ildə Aşel dövrü təbəqəsindən azıxantroqun alt çənə parçası, 1974-cü ildə
isə insan fəaliyyətinin erkən mərhələsinə aid olan, Olduvay mədəniyyəti ilə
müəyyən ümumi xüsusiyyətlərə malik olan Quruçay mədəniyyəti aşkar
olunmuşdur.
Şəkil 1. Azıx mağarasının planı
Füzuli şəhərinin yaxınlığında yerləşən Azıx mağarası Quruçay vadisində,
Мil düzü ilə dağ silsiləsinin birləşdiyi ərazidə, olduqca əlverişli mövqedə yer
almışdur. Soyuq və isti iqlimlərin qovşağında yerləşən bu ərazi Paleolit dövrü
7
insanlarının ovladığı müxtəlif heyvanların buraya gəlməsinə imkan yaratmışdır.
Onlar içərisində kərgədan, vəhşi atlar, ceyran, öküz və digər heyvan cinsləri
olmuşdur.
Şəkil 2. Azıx mağarası. Quruçay mədəniyyətinin əmək alətləri
Мağaranın iki girişi olmuşdur. Dörd zaldan ibarət olan mağaranın ümumi
sahəsi 80000 kv. m-dir. Zalların tavanında olan müxtəlif həcmli dəliklər gün
işığının mağaraya düşməsinə imkan yaratmışdır. Azıx mağarasında aparılan
qazıntılar zamanı 14 m qalınlığında 10 mədəni təbəqə aşkar olunmuşdur. X-VII
təbəqələrdən aşkar olunan maddi-mədəniyyət nümunələri hazırlanma texnikası
və tipologiyasının özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqləndiyi üçün Quruçay
mədəniyyəti adlandırılmışdır. Ən aşağıda yerləşən və mağaranın daş döşəməsini
örtən onuncu təbəqə Quruçay hövzəsinin ilk sakinlərinin maddi mədəniyyəti ilə
bağlıdır. Ehtimal ki, insanlar Quruçay vadisində mağarada məskunlaşmamışdan
xeyli əvvəl yaşamışlar.
8
Azıx mağarasının ən aşağı qatlarından aşkar edilən daş alətlər Quruçay
vadisində məskən salan insanların həyatını öyrənmək üçün ən mühüm dəlildir.
Bu təbəqədən daş dövrünün ən qədim mərhələsinə aid 20 əmək aləti aşkar edilib
öyrənilmişdir. Onlar protoçopper, protoçorrinq, limasşəkilli kobud alətlər,
çoxüzlülər və ərsinlərdən ibarətdir. Bu təbəqədən
Şəkil 3. Azıx mağarası. Quruçay mədəniyyətinin əmək alətləri
həmçinin istehsal tullantıları və Quruçay dərəsindən xammal kimi gətirilən çay
daşları da aşkar edilmişdir. Əmək alətlərinin hamısı qırmızı, qəhvəyi, sarı-boz
rəngli kvarsdan, xalsedon, andezit, bazalt tərkibli vulkanik daşlardan hazırlanaraq
bəziləri bir tərəfdən, digərləri isə hər iki tərəfdən qəlpələr qoparılmaqla işlənmiş,
üzərlərində istifadə izləri saxlanmışdır. Qəlpələr əsasən daşların kənarlarından
mərkəzə doğru vurulan zərbələrlə qoparılmışdır. Alətlərin bir qismində çay
daşının təbii qabığı saxlanmışdır. Bəzi əmək alətləri pilləli retuşla işlənmişdir.
Onuncu təbəqədən aşkar olunmuş əmək alətləri işlənmə texnikasına və tipoloji
Dostları ilə paylaş: |