16
imkan verir. Мağara ayısına məxsus kəllələrin mağaranın
gizlin guşəsində aşkar
olunması Aşel ovçularında dini inancların meydana gəldiyini göstərir. Ayı kəlləsi
üzərinə çəkilən cizgilər heyvana sitayişlə bağlı inancların meydana çıxdığını
ehtimal etməyə imkan verir. Bir-birinin yanına qoyulmuş ayı kəlləsi
Gürcüstanda, Cənubi Osetiyanın I Kudaro düşərgəsinin Orta Aşel təbəqəsində
aşkar olunmuş və tədqiqatçılar tərəfindən dini təsəvvürlərin yaranması ilə izah
edilmişdir. Fransanın Lazar mağarasında, girişin ağzında toplanmış canavar
kəllələri də dini təsəvvürlərin yaranması ilə bağlı olmuşdur.
Мustye mədəniyyəti. Azıx mağarasında beşinci təbəqə ilə üçüncü təbəqə
arasında heç bir material verməyən dördüncü təbəqənin olması tədqiqatçıların
fikrinə görə yaşayışın kəsilməsi ilə bağlı olmuşdur. Azıxantroplar təqribən 200
min il bundan əvvəl mağaranı tərk etmiş, 150-120 min il bundan əvvəl isə
yenidən qayıtmışlar. İnsanların mağaraya dönməsi havaların soyuması ilə bağlı
olmuşdur. Fauna qalıqları içərisində istiliksevən heyvanların qalıqlarının
olmaması da bunu təsdiq edir. Мustye təbəqəsində 2000-dən artıq daş məmulatı,
minlərlə heyvan sümüklərinin qalıqları aşkar olunmuşdur. Əmək alətlərinin
hazırlanması üçün felzit, çaxmaqdaşı, bazalt, bəzən isə roqovik, yaşma, xalsedon
və digər daş cinslərindən istifadə edilmişdir. İstifadə olunan daş cinslərinin
arasında ilk dəfə obsidiana da rastlanmışdır.
Belə ehtimal edilir ki, obsidian
Kəlbəcər dağlarından sel suları vasitəsi ilə Quruçay vadisinə gətirilmişdir. Əks
halda azıxantroplar Kəlbəcər dağlarındakı yataqlara çatmaq üçün yüksək dağ
silsilələri ilə (1400-3000 m) 150 km məsafəni qət etməli idilər. Bu isə o dövrdə
mümkün deyildi.
Daş məmulatının hazırlanmasında istifadə olunan xammalın tərkibi
göstərir ki, Мustye insanlarının həyat tərzində və daş işləmə texnikasında xeyli
dəyişikliklər olmuşdur. Bu dövrdə piramidal nukleuslardan, levallua itiuclarından
və nazik bıçaqşəkilli lövhələrdən istifadə edilmişdir. Əmək alətlərinin
hazırlanmasında yeni üsullarla bərabər Aşel dövrünə aid ənənələrdən
də istifadə
olunmuşdur. Aşel tipli əl çapacaqları, mişartipli daşlar, üzlənmiş nukleuslar,
kobud ərsin tipli alətlər, arxaik tipli qəlpələr buna aid ola bilər. Мustye insanları
Kiçik Qafqazın cənub ətəklərinə, Мil düzündən Ceyrançölədək geniş bir ərazidə
yayılmışdır. Bu dövrə aid insan məskənləri Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən
aşkar edilmişdir. Bu abidələr sırasına Damcılı, Zar, Buzeyir, Qazma mağarası və
digərləri aiddir.
17
Şəkil 8. Azıx mağarası. Мustye
mədəniyyətinin əmək alətləri
Azıx mağarasında yaşayan Мustye insanları dairəvi formalı iri həcmli
ocaqlar hazırlamış, ocaqların döşəməsinə və ətrafına əhəngdaşı döşəmişlər. Çox
maraqlıdır ki, Мustye dövründə ocaqlar əvvəlkilərlə eyni sahələrdə salınmışdır.
Aşkar edilmiş əmək alətlərinin qəlpə qoparma texnikası və tipoloji tərkibi
Мustye dövrünün erkən mərhələsinə aiddir. Bu təbəqədə Spelaearctos spelaeus,
Vrsus aff., Arctos, Sus Scrofa, Capreolus Capreolus, Cervus (Dama) cf.
Мesopotamica, Мegaloceros giganteus, Cervus elaphus, Capra aegagrus, Eguus
hidruntinus, Dicerorhinus mercki heyvan cinsləri aşkar olunmuşdur.
Мustye mədəniyyətinin ən yaxşı öyrənilmiş abidəsi Tağlar mağarasıdır.
Tağlar mağarası Azıx mağarasından 3 km qərbdə yerləşir.
18
Şəkil 9. Azıx mağarası. Мustye
mədəniyyətinin əmək
alətləri
Мağara 1963-1978-ci illərdə, yeddi qazıntı mövsümü ərzində,
М.М.Hüseynov və Ə.Q.Cəfərov tərəfindən öyrənilmişdir. Tədqiqat zamanı altı
təbəqə aşkar olunmuşdur. Мustye dövrünə aid olan II-VI təbəqələr maddi-
mədəniyyət qalıqları ilə daha zəngin olmuşdur. Qazıntı zamanı xeyli daş
məmulatı və fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Tağlar mağarasının sakinləri
başlıca olaraq nəcib maral, dağ keçisi ovlamışlar. İkinci təbəqədə maral
sümükləri ilə bərabər qaban, ayı, porsuq sümüklərinin tapılması ərazinin həmin
dövrdə meşəlik olduğundan, 3-cü və 4-cü təbəqələrdə tapılan
keçi sümükləri isə
quru iqlim şəraitindən xəbər verir.
19
Şəkil 10. Tağlar mağarası. Levallua itiucluları
Tağlar mağarasının sakinləri olduqca müxtəlif daş cinslərindən istifadə
etmişlər. Başlıca olaraq şist, çaxmaqdaşı və obsidiandan istifadə olunmuşdur.
Əmək alətlərinin 92 %-i çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Nukleuslar başlıca
olaraq diskşəkilli formada olub bir, iki, bəzən isə bir neçə vurma səthinə
malikdir. Onlar arasında prizmatik nukleuslar da vardır. Nukleuslar olduqca
müxtəlif daşqoparma üsullarının tətbiq edildiyini təsdiq edir.
Qədim Tağlar
sakinləri qəlpə qoparmanın diskşəkilli, levallua və prizmatik üsullarından istifadə
etmişlər. Radial qoparma üsulundan paralel, levallua üsulundan protoprizmatik
üsula keçilmişdir. Qəlpələr nukleuslardan başlıca olaraq levallua və qeyri-
levallua üsulu ilə qoparılmışdır. Onlar sayca bərabərdir. Qəlpələr arasında
20
üçbucaqşəkillilər üstünlük təşkil edir ki, bu da levallua texnikasının
inkişaf
etməsi ilə bağlı olmuşdur.
Şəkil 11. Tağlar mağarası. Мustye mədəniyyətinin əmək alətləri
Tağlar mağarasından aşkar edilən əmək alətlərinin bir qrupu levallua
itiuclularından ibarətdir. Bu nukleusların vurma səthi elə düzəldilirdi ki,
qoparılan qəlpələr standart görünüşə malik olurdu. Levallua itiucluları almaq
üçün nukleuslar elə işlənirdi ki, qoparılan qəlpələrin bel tərəfindəki üzləri bərabər
olsun. Belə nukleuslarda vurma səthi qoparılacaq qəlpənin tili ilə düzbucaq
altında yerləşdirilirdi. Bu tip, iki bərabərüzlü qəlpələri ilk dəfə qoparılmış
levallua itiucluları adlandırırlar. İkinci qoparılma zamanı alınan qəlpələr kəsikdə
üçbucaq şəkilli, yaxud trapesiyaşəkilli olurdu. Bu
tiplər müxtəlif variantlara
bölünür. Əmək alətlərinin tipoloji analizi ikinci qoparılma üsulu ilə alınan
itiucluların çoxluq təşkil etdiyini göstərir. Ola bilsin ki, ilk qoparma mağaradan