Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
11 logiya elmləri doktoru Baba Babayevin söz sənətimiz, klas- siklərimiz, onların bədii fikir, düşüncə məşəlini sönməyə qoy- mayan, alovunu daha da gurlaşdıran müasirlərimiz haqqında qənaətlərini əks etdirir. Əminik ki, tədqiqatçının öz yazıları ilə yanaşı, müasir ədəbiyyatşünaslığımızın tanınmış simalarının - həm- karlarının rəyləri də diqqətli oxucuda iddiasız, təvazökar, zəh- mətkeş bir ziyalı, alim olan müəllifin, şəxsiyyəti, elmi yaradıcılığı haqqında dolğun təsəvvür yaradacaqdır.
Bilal Həsənli, Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, əməkdar müəllim 12 Klassik və müasir ədəbiyyata dair tədqiqlər Folklor nümunələrində satira və gülüş Folklorun ən qədim nümunələri olan atalar sözü və məsəllərdən gələn gülüş satirik ruhu ilə maraq doğurur. Atalar sözü və məsəllərə həd qoymaq, dövrləşdirmək olmaz. Bunlar zaman-zaman bütün dövrlərdə - ictimai quruluşlarda yarana-yarana formalaşıb, günü- müzə qədər gəlib çıxmışdır. Varlıların və onlara nökərçilik edənlərin şəxsində tipik azara çevrilmiş ictimai bəlanın xalq kütləsi tərəfindən ifşa olunması, satirik atalar sözü və məsəllərin məzmununu mənalandırmışdır. Məsələn, “Ağanın malı gedər, muzdurun canı”, “Ağanın quş götü- rəni” satirik ruhlu məsələlərlə dərin kinayəni ilk anda təyin etmək çətindir. İctimai mübarizə mövzusunda olan belə nümunələr çoxdur və bir neçə qismə bölünür. “İlanın ağına da lənət, qarasına da”, “Mən bəylərlə pilov yemirəm ki, bığım yağa batar”, “Qamış bizim yerdə bitər, tütəyi özgə çalar”, “Üç kimsənin əlinə düşmə: molla, seyid, dərviş”, “Namaz qıla-qıla yıxdın evimi, indi başlamısan haca getməyə”. Burada xalq istismarçı ağaları, din nümayəndələrini ələ salıb gülüş hədəfinə çevirir. İkinci də özünü, öz düşdüyü vəziyyəti məzəmmətliyir: “Seyid cəddinə ümid olar, sən kimə ümidlisən”, “Kimi qazanar, kimi də yeyər”, “İtdən çox çarıq oğurlayan yoxdur, ayağı yalındır ki, yalın” və s. digər satirik atalar sözü və məsəllərdə istismarçıların mənəviyyatsızlığı, iç çürüklüyü, yaramazlıqları, gülüş hədəfidir: “Peyğəmbər əvvəlcə öz canına, sonra ümmətinə dua edib”, “Yumurtadan yun qırxır”, “Pendiri bankaya yığıb baxıb çörək yeyir”, “Gözə görünməyən oğru xandan, bəydən doğrudur”, “Qoduq hürkəndə anasından qabaq düşər” kimi atalar sözlərində isə istismarçıların naxələf, nanəcib, arsız, tənbəl, avara, ədalı, iddialı, lovğa, təşəxxüslü və s. xasiyyətləri, bəd əməlləri lağa qoyulur: “Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz”, “Meşədə armudun yaxşısını ayı yeyər”, “Tənbəl dedi: ver yeyim, ört yatım, gözlə canım çıxmasın”, “İşi allaha qalıb”, “Dədəsi kimi hazırın-naziridir”,
13 “Yağ yeyib, yaxada gəzir”, “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş”. Bir qisim bu tipli nümunələrin əsas ifşa və gülüş hədəfi saqqallı, başı çalmalı yalançı dindarlardır. Burada çox vaxt molla, qazi, seyid, dərviş, mərsiyəxan, yalançı, tamahkar, əxlaqsız fırıldaqçı kimi təqdim olunurlar. Mollalar haqqında nəinki atalar sözü və məsəllərdə, sonralar poeziya və nəsr əsərlərində də yüzlərlə nümunəyə rast gəlmək olur: “Molla aşı gördü, Quranı yaddan çıxartdı”, “Molla sədəqə verməz”, “Mollanın ovucu həmişə gicişir”, “Mollanı məsciddə, sərxoşu meyxanada taparsan”, “Mollanın cibi dərin olar”, “Mollanın bağrı onda çatlar ki, iki yerə ehsana çağırarlar”, “Molladan adam olmaz, palıddan badam”, “Mollaya al de, ver demə”, “Molla evindən aş, kor gözündən yaş çıxmaz”, “Molla duru suda qaymaq yığar” və s. Gətirdiyimiz nümunələrdə və ya başqa satirik atalar sözü və məsəllərdə yerinə düşən təşbeh və müqayisələrlə insanın mənfi sifətləri açılır və beləliklə, gülüş hədəfinə çevrilən obraz yaradılır. Ümumən, Azərbaycan xalq ədəbiyyatında mollanın parlaq satirik obrazı qədər, başqa satirik obraz yaranmamışdır. Ədəbiyyat tarixindən bizə məlumdur ki, xalq təmsillərində hər bir heyvanın müəyyən xarakterik sifəti – tülkü hiyləgərliyi, eşşək qanmazlığı, canavar yırtıcı-vəhşiliyi, çaqqal oğurluğu, xoruz boşboğazlığı və təkəbbürlüyü bildirir və s. Bir nüansı vurğulayaq ki, var-dövlətə, pula hərislik hakimlərin, ağaların, din nümayəndələrinin spesifik cəhəti kimi bütün xalqların folklorunda – şifahi xalq ədəbiyyatında öz əksini tapmış, satirik hədəfə çevrilmişdir. Bir qisim bu tipli atalar sözü və məsəllərdə gülüşün mahiyyəti dəyişir. Yəni insanın çatışmayan cəhətləri, nöqsanları: yaltaqlığı, xəsisliyi, acgözlüyü, lovğalığı, tənbəlliyi buraya daxildir. Bir çox nümunələrdə gülüş islahedicidir. Və buna görə də yumora, istehzaya daha çox üstünlük verilir: məsələn: “Xəsisdən qışda buz almaq olmaz”, “Xəsisə zəhər verərsən, pulsuzdu deyə içər”, “Xəsisdən alınan yumurtanın sarısı olmaz”, “Yalan cücərər, amma bitməz”, “Yalanla pilov bişsə dəniz qədər yağı məndən”, “Yalançı kimdir? Hər eşitdiyini danışan”, “Qırxında öyrənən gorunda çalar”, “Pir mənimdir, kəramətinə bələdəm”, “Öküzü durğuzub altında buzov axtarır”, “Ağası gülüm olanın, başına külüm olar” və s. Xalq
14 gülüşündə yuxarıda danışdığımız atalar sözü və məsəllərdə məsxərə, kinayə cox güclüdür. “Nadan əlindən su içmə”, “Pişik arxasını yerə vurmaz”, “İt əl çəkdi, motal əl çəkmədi”, “İlan qırxan”, “Vəziri qarğa olanın ağzı zibillik olar”, “Aşpazı çox olan yeməyin dadı olmaz”, “Süpürgəçisi çox olan ev təmiz olmaz” və s. kimi atalar sözü və məsəllərdə gülüş həm də islahedicidir. Ədəbiyyatşünaslarımız satirik atalar sözü və məsəlləri məzmu- nuna görə iki qismə ayırmışlar. Prinsip etibarı ilə bu bölgünü məntiqi cəhətdən əsaslandırılmış saymaq olar. Birinci növdə əməkçi xalqın müsbət idealı, onun qüdrəti, zəngin mənəviyyatı, fırıldaqçı istismarçılara nifrəti və istehzası, alın təri ilə çörək qazanmağa inamı, zəkası, ağıl və düşüncəsi və s. müsbət xarakterik xüsusiyyəti öz əksini tapır: “Molla ilə durub oturan axırda mürdəşir olar”, “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş”, “Eşşək olasan, tükün məxmər olar” və s. İkinci növ satirik atalar sözü və məsəllər əməkçilərin düşüncəsinin məhsulu olmayıb, varlıların düzüb-qoşduğu əməkçi- lərə istehzanın, kinayənin ana-bacılara alçaq münasibətin ifadəsidir: “Analının özü böyüyər, yetimin sözü”, “Kasıba oğul olunca, dövlətliyə qul ol”, “Yetimin üzündə həya olmaz” və s. Əzabkeş, müti və fəqir xalq əsas irticaçılara – düşmənlərinə, bir də onlara yaltaqlıq edənlərə, ən nəhayəti maskalanmış, batini ilə zahiri bir olmayan saqqallılara görə üzlərindəki həyaları bilinməyən, gözü ömrü boyu onun-bunun cibində olan, bayquş kimi xarabalıqları sevən – gecə-gündüz ölü yolu gözləyən din nümayaəndələrinə nif- rətini istehza və gülüşlə bildirmişlər. Bu cür atalar sözü və məsəllərin gücü həm də onların ümumi həyat təcrübəsinin dəfələrlə sınaqdan çıxmış nəticəsinin dolğun ifadəsindədir. Məsələn, “Verərsən adındır, yeyərsən dadındır, yerdə qalan yadındır”, “Verdin şor, etdim kor, verərsən aş, edərəm baş”, “Verdim yağ, etdim dağ”, “Qəlp mal yiyəsinə qayıdar”, “Mən deyirəm xədiməm, o, soruşur oğul-uşaqdan nəyin var” və s. Xalq gülüşündə satirik atalar sözü və məsəllərin bir qrupu da ailə-məişət münaqişələrinə, konfliktlərə həsr olunmuşdur. Ailədə qayınana- gəlin, baldız-gəlin, ər-arvad, ana-qız, ata-oğul, qohum-qonşu müna- sibətlərindəki etikaya sığmayan məsələlər sözügedən mövzuların
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|