Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əziziyəm təndura, Odun qala təndura, Dədəsizin nə haqqı, Dədəliyə tən dura 1 .
- Gəlin gəlir, xan gəlir, Evləri yıxan gəlir. Əlində ülgüc, tiyə Başları qırxan gəlir
18 Azərbaycan xalq gülüşündən, bu gülüşün qiymətli nümunələri olan Molla Nəsrəddin lətifələrindən qidalanıb. Lətifələrin, düzüb-qoşmaların, bənzətmələrin, atmacaların, sormacaların əksəriyyətinin tarixi adlarla, şəxsiyyətlərlə, gerçəkliklə bağlı olması onların həyatiliyini bir daha subut edən amillərdir. Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə, Abdal Qasım və başqalarının yaradıcılığında, nağıllarımızdakı ictimai-siyasi, əxlaqi-etik motiv- lərdə bunlar hamısı bu və ya digər dərəcədə görünməkdədir. 1
Məlikməmmədin səyahətləri, göyçək Fatmanın başına gətirilən müsibətlər, xalqın igid oğullarının yeddibaşlı əjdahaya qalib gələrək məsələn, suyun qarşısını açmaları, keçəllə qazının sərgüzəştləri və s. Azərbaycan xalq gülüşünün heç vaxt yaddan çıxmaz, ənənəvi sevilən gülüş surətləri olan kosa, keçəl, Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə, Abdal Qasım, Şəkili Hacı əmi və başqalarını bütövlükdə ifşaedici gülüş ustaları kimi götürmək, bizcə, xalq gülüşünə yazılı ədəbiyyat meyarlarından yanaşmağın ən yaxşı üsuludur. Gülüş obrazları bir şəxsin deyil, kollektivin yaradıcılıq məhsulu olduğundan orada tənqid edən axtarışına cəhd etmək doğru olmaz. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən sadə, lakin geniş ictimai-siyasi, fəlsəfi anlam kəsb edən janrlarından biri olan bayatılarda da gülüş doğuran məqamlar vardır. Əsasən, məişət mövzusunda olan bayatılarımız xalq yumor və satirasının bir sıra spesifik xüsusiy- yətlərini özündə ehtiva edir, nəticədə satira bu poeziya formasında – bayatıda “acı gülüşlər” formasında meydana çıxır: “Əzizinəm gülərlər, ağ biləklər gül əllər, dəryaca ağlın olsa, yoxsul olsan gülərlər” və s. Lətifə, təmsil, qaravəllilərdə olduğu kimi, bayatılarda da istehza, kinayə, qamçılama, ironiya, ələ salma, məsxərə, eyham, gülüş, dodaq büzmə, acılama kimi satiraya məxsus cəhətlər görünür. Məsələn:
1 Bu haqda ətraflı bax: Təhmasib Fərzəlibəyov. Lətifələrdən yazılı ədəbiyyatda istifadə. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, IV kitab, Bakı., Elm, 1975, s.58-91 19 Əziziyəm təndura, Odun qala təndura, Dədəsizin nə haqqı, Dədəliyə tən dura 1
Və ya
2
Ağlaram öz günümə, Gülərəm öz günümə, Fələk əlimə düşsə, Salaram öz günümə 3
Burada birinci bayatıda arxalı ilə arxasız, ikincidə xoşbəxtlə bədbəxt, üçüncüdə bəylə it, dördüncüdə isə fələklə talesiz arasın- dakı əkslikdən şikayət yaranır. Hətta bəzi bayatılarda elə məqamlar olur ki, satira sarkazma qədər şiddətlənir.
4
Və yaxud
5
Bayatıda xana qarşı barışmaz mövqe tutan əkinçinin nifrəti, bərabərsizlik, onlara ikrah hissi ilə yanaşmaq ümumiləşdirilmiş hal- da çar hakim dairələrinə nifrətlə atəş açılmış kimi verilmişdir.
1 Bayatılar, Bakı, Elm nəşriyyatı, 1975, s.6 2 Bayatılar. Bakı, 1956, səh.331 3 Yenə orada. Səh. 331 4 Bayatılar, Bakı, 1975, səh.267. 5 Bayatılar, Bakı, 1975 səh.267 20 Bəzi bayatılarda isə ailədə gəlinlə qayınana arasında olan narazılıq ədəbi bir mövzu kimi satirik gülüşün hədəfinə çevril- mişdir. Bu, bayatılarda da özünü göstərir. Bunların çoxu gəlinlərin dili ilə verilir, böhtan, kinayəli deyimlər isə qayınana tərəfindən yanıqlı-yanıqlı səsləndirilir:
1
Əlbəttə, ailə-məişət zəminində bəzi məqamları tənqid edən belə bayatılar əsasən gülüş doğursa da yumor xarakterlidir, real görün- mür. Ümumiyyətlə, bayatılar öz tənqidi, kinayəli, ironik, bəzən satirik ruhu, tutarlılığı ilə sonrakı dövrlərdə bədii nəsrdə satiranın işlənməsinə və genişlənməsinə də müəyyən təsir göstərmişdir. Müxtəlif bədii janrlarda satiranın təzahür formaları Əsrlər bir-birini əvəz etdikcə insanlar təbəqələşib hakim məhkuma bölünüb, bir-birindən uzaqlaşdıqca onların haqsızlığa hiddəti-nifrəti, ədəbiyyatda qəzəbi, satirik, yumoristik formalarda meydana çıxardı. İctimai formasiyaların hamısında baş verən ədalətsizlik, haqsızlıq, zülmkarlıq, istismarçılıq bu və ya digər dərəcədə ədəbiyyatda öz əksini tapıbdır. Aşağı təbəqə bütün dövrlərdə əzilib, talanıb təhqir olunub. Say etibarı ilə çoxluq təşkil etsə də, daim istismara, zülmə məruz qalmış xalq kütlələrinin həyatı həmişə bədii nümunələrdə əks olunmuşdur. Haqq və ədalət sənət- karların əsas mövzusuna çevrilirdi. Sadə xalq kütlələri narazılığını bildirəndə çox vaxt gülüşdən, kinayə və istehzalardan istifadə edirdi. Satira narazıları, hüququ tapdalananları mənəvi cəhətdən də olsa qoruyurdu, onların yaralarına məlhəm olurdu. Ə.Xaqani yaradıcılığında, Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sində bunların ara-sıra
1 Yenə orada. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|