Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
27 əsr Azərbaycan satirası isə əsasən, Zakir, S.Əzim şeirində, M.F.Axundov komediya və nəsrində daha qabarıqdır. Bu cür əsərlər həm də satirik nəsrin, nəsrdə satiranın təşəkkülü və inkişafı yolunda ayrıca əhəmiyyət daşıyır. Ona görə biz janrdan asılı olmayaraq ədəbiyyatımızda satirik əsərlərə də nəzər salırıq. Basqa sahələrdə olduğu kimi, M.F.Axundov realist satirik nəs- rin də yaradıcısıdır. 1850-1855-ci illər arasında yazdığı komedi- yalardan sonra M.F.Axundov yaradıcılığında yeni bir janra müraciət etdi. 1857-ci ildə “Aldanmış kəvakib və ya “Hekayəti-Yusif şah” povestini yazaraq Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni realist satirik nəsrin bünövrəsini qoydu. Azərbaycan xalqının müqəd- dəratını həll etməkdə ilk addım ədəbiyyatımızın və xalqımızın yeni epoxası M.F.Axundovun adı ilə bağlandı, möhürlə təsdiqləndi. Firudin bəy Köçərli 1911-ci ildə qələmə aldığı “Mirzə Fətəli Axundov” adlı məqaləsində yazırdı: “Bu komediyalardan əlavə Mirzə Fətəli Axundov tarixi – islamiyyənin 1273-cü sənətindəki, tarixi məsihiyyətin 1857-ci ilinə mütabiddir. “Aldanmış kəvakib” və yaxud “Hekayəti – Yusif şah” adına qəribə bir hekayət yazıbdır. Bu hekayətin Vüqui Səfəviyyə padşahlarından Şah Abbasın zamanı – səltənətinə təsadüf eləyir. Bu təəccüblü əhvalatın həqiqətdə İrani- zəmində vaqe olub-olmamasına söz verə bilmərik. Amma yəqinən təsdiq edə bilərik ki, bu qisim əhvalat orada baş verə bilər. “Aldanmış kəvakib” də mərhum Mirzə Fətəlinin ümdə mətləbi İran vəzirlərinin sırf avamlığını və öz ailə məsələlərinə əsla layiq olmadıqlarını göstərmək imiş ki, insafən bu mətləbi müsənnifi – mərhum böyük məharət və ustalıq ilə bəyan edir”.
28 Realist nəsrdə M.F.Axundov ənənələri
M.F.Axundovun ədəbi, elmi, estetik prinsipləri, ədəbiyyat, onun janrları, realizm, satira və gülüş haqqındakı görüşləri XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində də davam edirdi. Bunu dra- maturgiya və satirik nəsrin inkişafında daha aydın görmək olar. M.F.Axundovun realist satirik nəsr ənənəsindən faydalanan C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, M.Ə.Talıbov, Z.Marağalı və başqa yazıçılar elə XIX əsrin sonlarından ədəbiyyata gəlməklə böyük sənətkarın satirik, yumoristik nəsr ənənələrini mənimsəyərək, çeşidli bədii nümunələr yaratmışlar. C.Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsəri XIX əsrin ikinci yarısı nəsr tariximizdə xüsusi yer tutur. “Aldanmış kəvakib” povestindən sonra milli nəsrimizin yeni uğurları, bizcə, bu əsərlə, əsərin ədəbi ənənəyə çevrilən orijinal poetika xüsusiyyətləri ilə bağlıdır” 1 . C.Məmmədquluzadənin M.F.Axundovun irsinə və ilk növbədə onun realizminə münasibəti yaradıcı münasibət olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan xalqının zəhmətkeş təbəqəsinin acınacaqlı vəziyyətini, əzab-əziyyət içində keçən güzəranını, bütün həyat tərzini dərindən bilən, görən, müşahidə edən, hadisələrin içində olan yazıçılardan biri də C.Məmmədquluzadə olmuşdur. C.Məmmədquluzadə ilk nəsr əsəri olan “Danabaş kəndinin əhvalatları” ilə bu ictimai ədalətsizliyə, zorakılığa qarşı çıxdı. Azərbaycan kəndinin feodalizm dövründəki tarixi mənzərəsi şəffaf ayna kimi bu əsərdə əks olunmuşdur. İlkin əsərlərindən zamanın qabaqcıl ideyaları mövqeyində durmaq yazıçının əsərlərinin əsas qayəsi idi. Onun əsərlərinin realizm ənənələrindən danışarkən bir cəhətə də xüsusi diqqət yetirmək vacibdir. Bu ədibin əsərlərində lirik ricətlərlə real hadisələrin vəhdətidir. Realist yazıçı olaraq o, həyata nə qədər fəal, tələbkar, ayıq-sayıq, fəhmli münasibət bəsləyirdisə, bir o qədər də onun ziddiyyətli nöqtələrini hamının nəzərindən qaçan detalları açıb göstərə bilirdi. Belə detallardan (cizgilərdən) biri lirik haşiyədir. Sözü gedən haşiyələrdə soyuq, sərt realizə əvəzinə poetik ruh, zərif və qəlbə təsir edən şirin təsvir üsulu
1 Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. B., Elm, 1964, s.148-149 29 nəzərə çarpır. “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsəri bu gün də bədii nəsrimizin ən gözəl nümunəsi sayılmaqdadır. Ədibin realist təsvirində bədii kontrastlar yaratmaq bir üs- lubdur. Bir ictimai səhnə, hadisə və ya insanın səciyyəsini müəyyən etmək üçün ədib onu həmcins olan, həm də tamamilə təzad təşkil edən başqa bir ictimai səhnə, hadisə və ya insan ilə qarşılaşdırır və bu müqayisədə özünün məqsədini ifadə etmiş olur. Yazıçının realizmində ilkin tənqid və satira hədəfi müsəlman dünyası, cəhalət və xurafatdır. Bunları o, Ə.Mirəhmədov demişkən, həmişə Avropa mədəni aləmi, mütərəqqi millətlərin məişət, adət və qaydaları ilə müqayisədə götürür. Ələlxüsus da, bu kontrastlı təsvirlər ədibin portret hekayələrində, cəhalət dünyasını ifşa edən əsərlərində daha güclü görünür. XIX əsrin sonlarında yaranan iri həcmli nəsr əsərlərinə M.F.Axundov ənənələrinin təsiri güclü idi. “C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, Z.Marağalı kimi yazıçılar tək realist, satirik əsərlər yazmaqda deyil, roman və povest janr formalarına bənzər əsərlər meydana gətirmək, yeni süjet, obraz və tiplər yaratmaq, satirik yumor və gülüşün çeşidli şəkillərindən bəhrələnməkdə də o ustad- larından öyrənirdilər. “Danabaş kəndinin əhvalatları” öz satirik üslubu, həlim yumoru, maraqlı süjet xətti, obraz və tipləri ilə, “Məktubati-Şeydabəy Şirvani”, “Bahadır və Sona” maarifçi ideyası, gənc maarifçi obrazı ilə, “İbrahimbəyin səyəhətnaməsi” güclü, bəzən öldürücü satirik ifşa üsulu ilə M.F.Axundov ənənəsindən qaynaqlanırdı. “Bahadır və Sona”da satira və gülüş yox, geriliyin, düşmənçiliyin tənqidi, insani, bəşəri münasibətlərin təbliği ön plana çəkilir. “Əsər ilk kiçik milli roman nümunəsi olmaqla özündən sonra gələn bir sıra nəsr əsərlərinə qüvvətli təsir göstərmişdir” 1 . Bu baxımdan da əsəri yalnız məhəbbət mövzusu ilə bağlamaq doğru deyil. “Həqiqətən, “Bahadır və Sona” problemlər romanıdır” 2 .
mədəni-mənəvi təkamülü üstünlük təşkil edir. Savadsızlığın, meşşanlığın və s. bəd əməllərin tənqidində isə müəyyən gülüş
1 “Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri” toplusu, Bakı, 1964, s.148-149 2 H.Əfəndiyev. Azərbaycan bədii nəsrinin tarixindən, Bakı, Azərnəşr, 1963, səh.87
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|