Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 107 Süleyman isə öz oğlunu müdafiə etmək üçün Bərdəyə böyük qüvvə yeritdi. Onlar qarşılaşdılar və öz aralarında döyüşə girdilər, (döyüş) bütün gün davam etdi, bundan sonra İshaq ibn Süleyman öz yaxın adamları ilə qaçmağa başladı. İshaqın oğlu Cəfər ibn-İshaq əsir alındı, onu da digər əsirlərlə birlikdə əl- Məmunun yanına göndərdilər. Tahirin gəlişindən heç bir neçə gün keçməmişdi ki, Əbdü-l-Məlik əl-Cəhhəf as-Sulami onu tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı üsyan qaldırdı. O, Beyləqan əhalisi ilə birlikdə hərəkət etdi və Tahiri Bərdə şəhərində mühasirəyə aldı. Mühasirə bir neçə ay davam etdi. Bunu bilən əl-Məmun (813-833) hakimiyyətə Süleyman ibn Əhməd əl- Haşimini təyin etdi, o isə oraya gələndə hələ Tahir mühasirədə idi, onu mühasirədən azad edib buraxdı, Əbdü-l-Məlikə isə aman verdi, ölkə sakitləşdi. Bundan sonra hakimiyyətə Həşim ibn Hərsəmə ibn Əyun təyin edildi. Onun gəlişi mütəzillərlə or- todoksallar (Köhnə müsəlman cəmiyyətlərinin tərəfdarları) arasındakı münaqişə vaxtına düşdü, onların öz aralarında güclü vuruşma gedirdi, ancaq sonra razılığa gələrək sakitləşdilər. Ha- tim ibn Hərsəmin ölkəyə gəlməsindən bir neçə gün keçdi, atası Hərsəmin ölüm xəbərini eşitdi. O, Bərdədən çıxdı və Kisalədə dayandı…» (15, s.225-257; 359, s.4-5). Müəllif fikrinə belə da- vam edir: «Əl-Mötəsim (833-842) Xalid ibn Yəzidi Arrana və Diyar-Rəbinin bir hissəsinə hakim təyin etdi. Bu barədə xəbər çatdıqda bütün başçılar təhlükəni hiss edərək, onun əleyhinə birləşdilər və ona qarşı üsyan etdilər. Bu haqda Mənsur ibn İsa əs-Səbi xəlifə Mütəsimə yazdı, o da Xalidin yerinə Əli ibn əl- Hüseyni qoyaraq geri qayıtması barədə əmr verdi. Heç bir neçə gün keçməmiş Bərdə əsgərləri qəzəbləndilər və ondan öz haqlarını tələb etdilər, ancaq belə cavab verdilər ki, onda heç nə yoxdur və (bütün) var-dövlət ölkənin əhalisindədir. O, əhalidən vergi tələb etdi, ancaq Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 108 onlar etiraz etdilər, (əsgərlər isə) öz qalalarında möhkəmləndilər, sonra öz aralarında yazışdılar, toplaşaraq onu Bərdədə mühasirəyə aldılar. Onda Mötəsim oraya canişin Həmdəvayh ibn Əli ibn əl-Fədli göndərdi» (359, s.5). Onun Bərdədə gördüyü tədbirlər nəticəsində, çox çətinliklə üsyan yatırıldı (189, s.7; 359, s.6). Ərəb Xilafəti əleyhinə Azərbaycanda baş vermiş üsyanlar- dan ən güclüsü olan Babək hərəkatı başlandı (816-838). Təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin ən qüdrətli siyasi hərəkatı olan Babək hərəkatı elə geniş vüsət almışdı ki, əl- Məsudinin dediyi kimi, Abbasilər hakimiyyətini məhv edəcək dərəcəsinə çatmışdı (302, s.33). Xilafəti dağılmaqdan qorumaq üçün əl-Mötəsim hətta rəqibi olan Bizansla sülh bağladı (302, s.33) və Babək hərəkatına qarşı qüvvələrini səfərbərliyə aldı (15, s.233; 174, s.57). Mənbədə qeyd edilir ki, «Xəlifə əl-Mötəsim (833-842) 835-ci ildə əl-Afşini Arrana hakim təyin edib, xürrəmilərlə müharibəni davam etdirməyə göndərdi. Xəlifə əl-Mötəsim- billah siyasi müsdəqilliyini möhkəmləndirdikdən sonra vergiyığanlarını bütün ölkələrə göndərdi. Sonra o, əl-Afşini Azərbaycana hakim təyin etdi və ona əmr etdi ki, Babək əl- Xürrəmi ilə müharibəni davam etdirsin» (34, s.66). O, əl-Afşin Məhəmməd ibn Süleyman əs-Səmərqəndi adlı şəxsi Arranın ha- kimi təyin edib Bərdəyə göndərdi, özü isə Babəklə gecə və gündüz döyüşdü (835-ci ildə). Süleyman əs-Səmərqəndi isə ərəblərə qarşı üsyan etmiş Səhl ibn Sumbat üzərinə hücum etdi, lakin məğlub oldu (34, s.66; 15, s.313-114; 100, s.145; 174, s.58). Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Babək ərəblərə qarşı 21 il (816-838) mübarizə apardı, Xilafətin dayaqlarını sarsıtdı, lakin ərəblərə qarşı mübarizədə keçmiş müttəfiqi, Səhl ibn Sum- bat tərəfindən tutulub ərəblərə verildi. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 109 Babək 838-ci ilin mart ayında xəlifə əl-Mötəsimin əmri ilə Samirə şəhərində edam edildi (15, s.313; 174, s.56). Babəkin edam edilməsinə baxmayaraq onun tərəfdarları uzun müddət Xilafətə qarşı mübarizədə fəal iştirak etdilər (34, s.66). Babək hərəkatı yatırıldıqdan sonra Ərəb Xilafəti öz əvvəlki imkanlarını bərpa etməyə başladı. İlk növbədə Bizansa qarşı döyüş əməliyyatı keçirildi. Lakin uzun müddət daxili narazılıqlara, yerli xalqların üsyanlarına, xürrəmilər hərəkatına, xəzərlərin hücumlarına qarşı mübarizə aparmış Xilafət artıq əvvəlki kimi hakimlik iqtidarına malik deyildi (174, s.57). Bir- birini əvəz edən xəlifələr – əl-Vasiqin (842-847), əl- Mütəvəkkilin (847-861) bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Xilafət əleyhinə mübarizə getdikcə gücləndi. 852-ci ildə xəlifə tərəfindən göndərilmiş Buğa dörd il müddətində bütün Qafqazı viran etdi (174, s.57; 209, s.20). Onun başçılığı ilə ərəb ordusu Tiflisi talan edib əhalisi üzərinə vergi qoydu. Buğa qışı Bərdədə keçirdikdən sonra, Dərbəndə yola düşüb oradan 300 xəzər ailəsini Şəmkirə köçürdü (302, s. 34). O, müqavimətdə iştirak edənləri xəlifənin hüzuruna göndərib məhv etdi, məcburi sakit- lik yaratdı. Lakin bu sakitlik uzun sürmədi. IX əsrin ortalarında ərəb xəlifələrinin Azərbaycanda apardığı yeni siyasi tədbirlərin heç biri müsbət nəticə vermədi. Daxili sabitliyi qoruyub saxlaya bilməyən Xilafət Bizansla müharibə aparan zaman getdikcə ar- tan daxili parçalanmaların qarşısını ala bilmədi. Mərkəzdən qaçan qüvvələrin və yerli əyanların təşəbbüsü ilə Xilafət ərazisində yarımmüstəqil dövlətlər yarandı (174, s.58). Mənbə məlumatlarının və tədqiqat əsərlərinin təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan ərazisində baş vermiş müharibələr ölkənin siyasi həyatına, iqtisadiyyatına böyük ziyan və tələfat gətirmiş, yerli əhalinin saysız miqdarda əsir Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|