Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
263 
 
olmasını  qəbul  etməmişdir.  Sonda  Azərbaycan  dövləti  öz 
payından  bir  qism  Türkiyə  şirkətinə  ayırmışdır.  ABŞ  neft 
kəmərlərinin  İran  ərazisindən  keçməsini  iqtisadi  baxımından 
əlverişli olsa da qəbul etməmişdir.  
Bununla  yanaşı,  Rusiya  Qazaxıstan  və  Türkmənistanın 
enerji  sərvətlərinin  Cənubi  Qafqaz  vasitəsilə  dünya  bazarına 
çıxışını  məhdudlaşdırmaq  məqsədilə  2007-ci  ilin  may  ayında 
həmin  dövlətlərlə  Xəzər  dənizinin  sahili  ilə  Türkmənistan  və 
Qazaxıstandan  keçməklə  enerji  boru  kəmərinin  gücünün 
artırılması  və  yenidən  çəkilməsi  ilə  əlaqədar  müqavilə 
imzalamışdır.  Bu  müqavilə  Qərbin  Transxəzər  layihəsinin 
qarşısını  almaq  məqsədini  güdürdü.  Həmçinin  Rusiya  Polşada 
ABŞ  tərəfindən  quraşdırılacaq  raket  əleyhinə  müdafiə 
sistemlərinə  etiraz  əlaməti  olaraq,  Polşaya  iqtisadi  təzyiq 
vasitəsi  kimi  bu  ölkədən  Rusiyaya  gətirilən  mal  ətinə  bir 
müddət  qadağa  qoydu  ki,  bu  da  Polşa  iqtisadiyyatına  mənfi 
təsir etdi. Eyni zamanda Rusiya Ukrayna və Gürcüstana Qərbin 
maraqlarının  əleyhinə  olaraq  enerji  və  digər  iqtisadi 
təzyiqlərdən istifadə edir.  
2.  Güc  tətbiqetmə  (hərbi  vasitələr)-  Güc  mərkəzləri 
hesab  olunan  dövlətlər  arasında  təzyiq  vasitəsi  olaraq  hərbi 
vasitələrdən  də  istifadə  olunur.  Bu  vasitələr  həm  iki  dövlət 
arasında birbaşa tətbiq edilir, həm də güc mərkəzlərinin maraq 
göstərdikləri  digər  regionlarda  həyata  keçirilir.  Məsələn, 
regional  güc  mərkəzləri  olan  Pakistanla  Hindistan  arasında 
Kəşmir  vilayətinə  aid  mübahisəli  məsələyə  görə  birbaşa  hərbi 
gücdən istifadə edilmişdir. İstər uzaq, istərsə də yaxın keçmişə 
aid  tarixi  baxımından  böyük  dövlətlər  arasında  hətta  qlobal 
müharibələrə gətirib çıxaran hərbi təzyiq vasitələrindən istifadə 
olunmuşdur. 
Güc 
mərkəzlərinin 
maraq 
göstərdikləri 
regionlarada da rəqabətdə üstünlük əldə etmək məqsədilə hərbi 
vasitələrdən  istifadə  olunur.  Məsələn,  İran  dövləti  Qərbin 
Azərbaycanın  neft  sənayesindəki  iştirakını  qəbul  etməyərək 
2000-ci  illərin  əvvəllərində  Xəzər  dənizinin  cənub  hissəsində 

---

 
264 
 
geoloji  kəşfiyyat  aparan  Böyük  Britaniya  şirkətinə  təzyiq 
göstərmişdir.  Əsas  səbəb  kimi  isə  həmin  ərazinin  statusunun 
müəyyən  olunmamasını  göstərmişdir.  Bunun  ardınca  bir  neçə 
dəfə Azərbaycanın hava sərhəddini pozmuşdur. Tarixən də belə 
hadisələr  çox  olmuşdur.  Buna    əlavə  misal  olaraq  XX  əsrin 
ortalarındakı Kuba raket böhranını misal gətirmək olar. Həmin 
hadisələr zamanı dünyanın iki super dövləti olan ABŞ və SSRİ 
Kubadakı  strateji  maraqlarına  görə  müharibə  təhlükəsi  ilə 
üzləşmişdilər. Dünya tarixində ilk dəfə olaraq nüvə müharibəsi 
başlana  bilərdi.  Eynilə  II  Dünya  müharibəsindən  sonra 
Avropanın  bölüşdürülməsi,  1979-cu  ildə    SSRİ  qoşunlarının 
Əfqanıstana  yeridilməsi, hərbi əməliyyatları və  ABŞ-ın SSRİ-
yə  qarşı  Əfqanıstanın  partizan  hərəkatına  silah  yardımı  və 
maliyyə  köməyi  göstərməsi,  ABŞ-ın  Vyetnama  hərbi 
müdaxiləsi  və  SSRİ  və Çin  hökumətinin Vyetnamdakı azadlıq 
mübarizəsinə dəstək vermələri, XX əsrin 50-ci illərində Koreya 
yarımadasında baş verən vətəndaş müharibəsi zamanı SSRİ-nin 
Koreyanın  şimal  hissəsinə,  ABŞ-ın  isə  cənuba  hərbi  dəstək 
vermələri və s. kimi hadisələri də misal göstərmək olar.  
Hal-hazırda ABŞ-la İran arasında Yaxın Şərq regionu üzrə 
rəqabət  mübarizəsində  də  güc  vasitələri  tətbiq  edilir.  ABŞ 
İraqda  bir  neçə  İran  diplomatını  əsir  götürmüşdür.  İran  da  öz 
növbəsində  Böyük  Britaniya  əsgərlərini  Fars  körfəzində  İran 
sərhəddini  pozduğuna  görə  saxlamışdır.  ABŞ  İranı  Yaxın 
Şərqdə  özünün  müttəfiqi  hesab  etdiyi  İsrailə  qarşı  terrorçu 
qruplaşmaları  maliyyələşdirməkdə  və  hərbi  yardım  etməkdə 
ittiham  edir.  Eyni  zamanda  ABŞ  özünün  Avropadakı 
müttəfiqlərinin  Yaxın  Şərqdə  raket  hücumlarına  məruz 
qalmasından ehtiyatlanaraq Çexiya və Polşada Raket Əleyhinə 
Müdafiə  (RƏM)  elementlərini  yerləşdirmək  siyasəti  həyata 
keçirir.  ABŞ  bu  addımla  özünün  də  Avropadakı  strateji 
maraqlarını  müdafiə  etmək  məqsədini  güdür.  Bu  siyasət  isə 
Rusiya tərəfindən etirazla qarşılanır və Rusiya tərəfi hesab edir 
ki,  həmin  elementlər  məhz,  onun  əleyhinə  yönəlmişdir.  Onun 

---

 
265 
 
Avropadakı  maraqlarına  ziddir.  Buradan  görünür  ki,  regional 
rəqabətdə hərbi güc vasitələrindən istifadə olunur.  
Ümumiyyətlə, dövlətlər arasında rəqabət zamanı hərbi güc 
vasitələrindən istifadə etmələrini zəruri edən aşağıdakı amilləri 
göstərmək olar: 
1.
 
Bir  dövlət  digər dövlətin  iqtisadi inkişafını qəbul etmir 
və həmin dövlətə qarşı iqtisadi təsir imkanları tükəndikdə hərbi 
vasitəyə  əl  atır  (səhədlərini  pozur,  ticarət  gəmilərinə  qəsd  edir 
və s.). 
2.
 
Bir dövlət digər dövlətin ümumi gücünü (hərbi, iqtisadi, 
siyasi)  qəbul  etmir  və  bunun  qarşısını  almaq  məqsədilə 
cəmiyyətdə çaşqınlıq yaratmaq, ictimai-siyasi sabitliyi pozmaq 
məqsədilə hərbi vasitələrdən istifadə edir.  
 3.  Etnik  qruplar  və  qrumlardan  istifadə  etmə-hal-hazırda 
dünyanın bir çox güc mərkəzləri olan dövlətləri mövcuddur ki, 
həmin  dövlətlərin  ərazilərinin  bir  qismi  etnik  qruplara 
məxsusdur və əhalisinin də bir çoxunu etnik qruplar təşkil edir. 
Belə dövlətlər  içərisində  Rusiya,  Çin,  Hindistan, İran, Türkiyə 
və  digərlərini  göstərmək  olar.  Bir  güc  mərkəzi  digərini  qəbul 
etmədikdə  həmin  dövlətdə  ictimai-siyasi  sabitliyi  pozmaq, 
iqtisadiyyatının  inkişafına  mənfi  təsir  göstərmək  məqsədilə  bu 
vasitələrdən istifadə edir. Etnik qruplardan daha çox ərazisində 
bu  qrupların  olmadığı  dövlət  istifadə  edir.  Məsələn,  ABŞ 
ərazisi  ştatlara  bölünmüşdür  ki,  həmin  ştatlar  etnik  əsasda 
formalaşmamışdır. Lakin bunun əksinə olaraq Rusiyada kifayət 
qədər  etnik  qrupun  siyasi  qurumu  mövcuddur.  Dağıstan, 
Çeçenistan,  Başqırdıstan,  Tatarstan  və  s.  buna  misaldır. 
Rusiyanın  1990-cı  illərdə  və  2000-ci  illərin  başlanğıcında 
Çeçenistanla  bağlı  problemləri  olanda  ABŞ  Rusiyaya  insan 
hüquqlarını  əsas  gətirərək  kifayəq  qədər  siyasi  təzyiq 
göstərirdi.  Eləcə  də  2008-ci  ilin  mart  ayında  Çinin  Tibet 
əyalətində tibetlilərin azadlıq uğrunda başladıqları mübarizəyə 
ABŞ  və  bir  çox  Qərb  dövlətləri  dəstək  vermişlər.  Bununla 
yanaşı,    Kosovonun  Serbiyadan  ayrılaraq  müstəqilləyini  elan 

---