Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas
Yüklə 1,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/IV
- Ключевые слова
- “etnokosmik identifikasiya – tanınma” arxetipi
- Etnokosmik identifikasiya
- “İdentifikasiya” – eyniləşdirmə əsasında aparılan tanınma aktıdır. Xaosa gedən qəhrəman oradan qayıdarkən öz kimliyini təsdiqləməlidir. Bu
- Bu total yalançılıq oyunu – statusdəyişmə ritualıdır. Burada hamı və hər şey: bəy, gəlin onların 40 yol
- Yeri gəlmişkən, dərhal qeyd olunmalıdır ki, oğuz mifologiyasında Beyrək də daxil olmaqla xaosdan qayıdanların
Dədə Qorqud ● 2014/IV 23
идентификации как составной элемент эпического мышления. Архетип этнокосмической идентификации функционирует как ритуальный механизм в моделях преобразования. Дастаны одновременно выполняет функцию сохранения схемы идентификации, сохраняя при этом в себе этнокосмическую идентификацию, как составную формулу. Эта схема, как одна из схем функционирования этнической энергии, зашифровывается в дастанный код, и одновременно добавляется в запасы энергии, закодированные в дастане. Люди ре- гулярно входят в общении с дастанами и получают возможность преобразовать себя зано- во.
формула, структура Məsələnin qoyuluşu: Məqalədə Azərbaycan folklorşünaslığında ilk dəfə olaraq “etnokosmik identifikasiya” semantemi Azərbaycan dastanları əsasında öyrənilir.
dövriyyəsinə “etnokosmik identifikasiya” anlayışını daxil etmək, eyni zamanda bu semantemi arxetip, formul, ritual və struktur kontekstlərində təhlil və təqdim etməkdir.
Bizim oğuz eposu üzərində apardığımız təcrübələrin (bax: 1; 2; 3; 4) nəti- cələri göstərdi ki, harada “xaos-kosmos-xaos-kosmos...” kosmoqonik yaradılış mexanizmi müşahidə olunursa, orada identifikasiya ritualının da arxetipləri ol- malıdır. Bu cəhətdən, istər “Dədə Qorqud”, istərsə də Azərbaycan məhəbbət dastanlarında “etnokosmik identifikasiya – tanınma” arxetipi özünü sürəkli epik formullar halında yaşatmaqdadır. Sürəkliliyi, ardıcıllığı epik mətnlərdə mükəmməl bir sistem olan “etnokosmik identifikasiya” semanteminə Azərbay- can folklorşünaslığında nə bir motiv, nə formul, nə arxetip, nə də ritual kimi uzun illər ərzində diqqət yetirilməmiş və haqqında heç nə yazılmamışdır. Bunun səbəbi Azərbaycan dastanlarının, o cümlədən “Dədə Qorqud”un kosmoloji struktur, kosmoqonik yaradılış mexanizmi, etnokosmik düşüncə sistemi kimi tədqiq olunmaması ilə bağlıdır.
dastanlarda epik formul kimi qorunur: dastan mətni “identifikasiya” semante- mini bir tərəfdən epik düşüncənin tərkib elementi kimi qoruyur (konservasiya edir), digər tərəfdən də onu kosmoloji dünya modelinin tərkib hissəsi kimi təsdiq edir. Etnokosmik identifikasiya arxetipi yenidənyaradılış modellərində (ölüb-dirilmə ilə bağlı mərasimlərdə) ritual mexanizmi kimi funksionallaşır. Dastan etnosun özünüyaratma və özünütəşkiletmə mexanizmi olan ritualların mühüm tərkib elementi olan etnokosmik identifikasiya semantemini bir formul kimi özündə yaşatmaqla identifikasiya sxemini qorumaq funksiyasını da yerinə yetirir. Bu sxem etnik enerjinin funksionallaşma sxemlərindən biri kimi dastan koduna şifrələnir və onda kodlaşmış enerjinin ehtiyatlarına əlavə olunur. İnsan-
Dədə Qorqud ● 2014/IV 24
lar dastanlarla müntəzəm (ritmik) şəkildə ünsiyyətə girməklə öz-özlərini yeni- dən yaradırlar. Bu prosesdə etnik identifikasiyanın öz yeri, çəkisi və rolu var. O, ayrıca makrosistem deyildir. Bir (mikro)sistem kimi bütün hallarda yenidən ya- ranma (yenidən qurulma) makrosisteminin müəyyən səviyyəsi, müəyyən mər- hələsi və müəyyən mexanizmidir. Bu mövzu bizim üçün yeni olduğuna görə, burada onun mövcud təcrübə əsasında müxtəsər şəkildə ümumiləşdirilməsinə (bir qədər də irəli getsək: postulatlaşdırılmasına) ehtiyac var. “İdentifikasiya” – eyniləşdirmə əsasında aparılan tanınma aktıdır. Xaosa gedən qəhrəman oradan qayıdarkən öz kimliyini təsdiqləməlidir. Bu, xaos və kosmos dünyalarındakı varlıqlar arasında statusal fərqlərlə bağ- lıdır. Kosmos – dirilər, xaos ölülər dünyasıdır. Xaosa adlayan qəhrəman ri- tual mexanizmi vasitəsi ilə diri statusundan ölü statusuna keçir. Lakin onun ölümü müvəqqəti ölümdür. O, xaosdan qayıdarkən öz kosmik kimliyini təsdiq etməli, dirilər dünyasına mənsub olduğunu sübut etməlidir. Bu, iden- tifikasiya prosedurudur. Bu formula “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında ardıcıl şəkildə təsadüf olunur. Məsələn, xaosdan – ölüm dünyasından qayıdan Beyrək özünün, doğrudan da, Beyrək olduğunu sübut etməli olur: “Baybörə bəg aydır: “Oğlım idigin andan biləyim, sırça parmağını qanatsun, qanını dəstmala dürtsün, gözimə sürəyin; açılacaq olursa, oğlım Beyrəkdir!” – dedi” (5, 66). Eposda Beyrəyin əsirlikdə – xaosda olduğu 40 gün müddətində Yalançı oğlu Yalancığın 39 paradiqması (oynaşı) Beyrəyin əsirlikdə olan 39 yoldaşını, Yalancığın özü isə Beyrəyi yalandan əvəz edir. Bu total yalançılıq oyunu – statusdəyişmə ritualıdır. Burada hamı və hər şey: bəy, gəlin onların 40 yol- daşları, bir sözlə, kosmos xaosla əvəz olunur. Rekonstruksiyanın nəticələrinə görə, xaosdan kosmosa qayıtma «tanı(n)ma» – «identifikasiya» semantemi ilə zəruri şəkildə bağlıdır. Xaosdan qayıdan kosmosa mənsub olduğunu keçiddə sübut etməli, özünü tanıtmalıdır. Bu kontekstdə 39 yalançı oynaş Boğazca Fat- ma ilə əvəz olunmuş Banuçiçəyi tanıya bilmir. 40-cı oynaş – oyundaş (nişanlı- adaxlı) – həqiqi bəy həqiqi gəlini tanıyır: Beyrəklə Banuçiçək arasında «tanınma – identifikasiya» aktı baş verir. Yeri gəlmişkən, dərhal qeyd olunmalıdır ki,
Yaxud gözü qılınc yarası ilə tutulmuş Qazan arvadını tanımır. Qadını ona kimliyinin ən mühüm əlamətlərini xatırladır (5, 76-77). Təpəgöz onun gözünü çıxartmış Basatdan kimliyini soruşur. O da özünün kimliyinin struktur əlamət- lərini ona bildirir (5, 102). Başqa sözlə, tanınmayan tərəf özünün etnokosmik mənsubiyyət əlamətlərini sadalamalı, xaosdan kosmosa qayıdan element olaraq kosmosa məxsusluğunu (aidliyini) təsdiqləməlidir. Başqa sözlə, identifikasiya – eyniləşdirmə proseduru aparılır. Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|