Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas
Yüklə 1,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/IV
- Dördüncüsü, maddi nişanla işarələmə
- “Yaxa tutub iyləşdilər”
Dədə Qorqud ● 2014/IV 27
– Beyrəyin qızıl üzüyü Banıçiçəyin barmağına taxması. Əlbəttə, nişanların burada verdiyimiz təsnifatı nisbidir və gələcəkdə başqa tədqiqatçıların onu təkmilləşdirəcəyinə ümid edirik. Ancaq indiki halda bu təsni- fatın necə olmasından asılı olmayaraq, oğlanla qız arasındakı “nişanlama” ritua- lında istifadə olunan nişan-işarələr bütöv dəst şəklindədir. Xaosdan kosmosa qa- yıdış zamanı həyata keçirilən identifikasiya ritualı məhz bu nişan-işarələr dəsti əsasında aparılmaqla həmin işarələrin material olaraq şəklindən, presedent
etnosun ezoterik-sakral dəyərlər dünyası ilə bağlı işarələr olduğunu ortaya qo- yur. Maraqlı və fikrimizcə, tam qanunauyğundur ki, “Əsli-Kərəm” dastanında Kərəm-Əsli “nişanlama” modeli də Beyrək-Banıçiçək modelini “təkrarlayır”: – Beyrək ova çıxdığı kimi, Kərəm də ova çıxır; – Beyrəyin qovduğu keyik onu Banıçiçəyin çadırına gətirib çıxardığı kimi, Kərəmin də tərlanı onu Əslinin bağçasına gətirir (kosmoqonik mediasiya aktı); – Beyrək Banıçiçəyi maddi işarə ilə (altun üzük) nişanladığı kimi, Kərəm də öz üzüyünü Əslinin barmağına taxır. Əsli də öz növbəsində ipək dəsmalını nişan olaraq ona verir; – Beyrək Banıçiçəyi cinsi-fizioloji jestlərlə nişanladığı (üç öpüb bir dişlə- diyi) kimi, Kərəm də qızı qucaqlayır, gözlərindən öpür: “Söz tamama yetdi. Kərəm qıza, qız da Kərəmə aşiq oldu, əhd-peyman elədilər. Kərəm barmağındakı üzüyü qıza, qız da ipək dəsmalını Kərəmə verdi. Kərəm Əslinin gözlərindən öpmək istəyəndə Əsli geri çəkildi. Saçlarından iki tel ayırıb, sinəsaz elədi, aldı, görək, nə dedi:
Nə gəzirsən məlul-məlul bu yerdə? Aman Kərəm, məni rüsvay eyləmə! Səni mənə qismət eyləyib Xuda, Aman Kərəm, məni rüsvay eyləmə!
Kərəm qızın yalvarmağına baxmayıb, onu qucaqladı. Əsli birtəhər onun əlindən qurtarıb dedi:
Heç olurmu bu yerlərdə belə iş? Keşiş babam duyub eyləyər təftiş, Öpdün də, qucdun da, artıq var, sovuş, Aman Kərəm, məni rüsvay eyləmə!
Kərəm özünü saxlaya bilməyib, əl atdı qızın incə belinə. Əsli dedi: Dədə Qorqud ● 2014/IV 28
Doymamışam şəkər kimi dilindən, Qorxum yoxdu mənim heç də ölümdən. Sarılıbsan incə miyan belimdən, Aman Kərəm, məni rüsvay eyləmə!
Ağam Kərəm, paşam Kərəm, xan Kərəm! Alış Kərəm, tutuş Kərəm, yan Kərəm! Əslin olsun sənə qurban, can Kərəm, Aman Kərəm, məni rüsvay eyləmə!
Söz tamam oldu. Kərəm onunla halal-himmət elədi” (6, 12-13). Bu, nəzərdən keçirdiyimiz motiv nişanlanma ritualıdır. Bir-biri ilə evlə- nəcək gənclər müəyyən əlamət-nişanlar vasitəsi ilə işarələnirlər. Bunlar tanın- ma-identifikasiya əlamətləridir. Lakin xaosdan qayıdan nişanlı kişi başlanğıcı ilə nişanlı qadın başlanğıcı arasında baş verən tanınma-identifikasiya ritualının məhz bu nişanlanma ritualındakı “identifikasiya əlamətləri” (“tanınma nişanla- rı”) əsasında aparılması süjetin “başlanğıcına” aid olan nişanlanma ritualı ilə sü- jetin “sonrasına” aid olan tanınma ritualının vahid epik kompleksin iki tərkib hissəsi olduğunu göstərir. Beləliklə: – Süjetin başlanğıcında həyatları ilahi tale semantemi (məhəbbət dastan- larında: butavermə) ilə bir-birinə bağlı olan gənclərin bir-birilə nişanlanması bü- tövlükdə etnokosmik identifikasiya kompleksinin tərkib hissəsidir; – Etnokosmik identifikasiya kompleksi iki xronoloji struktur mexanizmin- dən ibarətdir: gənclərin nişanlanması və fərd(lər)in nişanlar əsasında tanınması; – Bu iki formul-mexanizmin əsasında işarələmə durur: funksional struk- tur baxımından nişanlama ritualı – tanıtmaq, xaosdan qayıdarkən yoxlanma ritualı – tanınmaq məqsədini güdür; – Kommunikativ informasiya baxımından gənclərin nişanlanması – işa-
– “Nişanlama” bir semantem kimi identifikasiyanın həm mahiyyəti, həm üsulu, həm də ritual mexanizmidir: a) nişanlama – mahiyyət kimi identifikasiya kompleksini bütövlükdə əha- tə edən işarələr sistemidir; b) nişanlama – üsul kimi yenə identifikasiya kompleksini bütövlükdə əhatə edən işarələr sisteminin yazılması və oxunmasıdır; c) nişanlama – ritual mexanizmi kimi gənclərin maddi ünsürləri və mə- nəvi presedentləri əhatə edən identifikasiya əlamətləri (tanıtım nişanları) əsa- sında nişanlanma mərasimidir. – İdentifikasiya kompleksi diaxron baxımdan iki mərhələdən: tanıtma (nişanlama) və tanınmadan (nişanların eyniləşdirmə üsulu ilə oxunması) ibarət işlək süjet formuludur;
Dədə Qorqud ● 2014/IV 29
– İdentifikasiya sinxron baxımdan mürəkkəb ritmik struktura malikdir. Nişanlanma bir dəfə baş versə də, nişanların oxunması təkrarlanır. Nəzərdən ke- çirdiyimiz “Əsli-Kərəm” dastanında bir sıra tanınma ritualları vardır. Bu cəhət- dən identifikasiya süjetin müəyyən ritmlərlə təkrarlanan formuludur. Onun ritmi sınaq formulunun alqoritminə bağlıdır. Deyildiyi kimi, nişanlamanın səviyyələrindən birini cinsi-fizioloji jestlər-
Eləcə də Kərəm qızı qucaqlayır və öpür. Hazırkı ənənəvi nişanlanma mərasimin- də qorunmayan bu qədim adət biofizioloji arxetiplərlə bağlıdır. Məlimdur ki, heyvanların nikah mərasimləri ilə insanların ibtidai dövrdəki nikah mərasimləri funksional struktur və mahiyyəti etibarilə eynidir. Dişi heyvana sahib olmaq is- təyən erkək heyvanlar öz aralarında vuruşur, qalib gələn heyvan dişiyə sahib- lənir. Azərbaycan nağıllarında, o cümlədən dastanlarda bu motivə tez-tez rast gəlirik. Qızın atası şərt qoyur: bu şərtlər vəhşi heyvanlarla döyüşməkdən, tilsim- lərin açılmasından və s. ibarət ola bilər. Qalib gələn qıza sahiblənir. Sahiblən- mək nişanlama – tanıtma yolu ilə rəsmiləşir. Bizcə, nişanlamanın ən qədim şəkli biofizioloji arxetiplərlə bağlı olan cinsi-fizioloji jestlərlə nişanlamadır. Bunun bioloji mənşəli, yəni heyvanlarla bağlı olmasını bir sıra heyvanlarda on- lara məxsus olan ərazilərin nişanlanması kimi instinktiv aktın olması təsdiq edir. Şir, pələng və s. kimi heyvanlar onlara məxsus yaşayış-ov ərazilərinin sərhədlə- rini öz ifrazatları (sidik-nəcasət) ilə nişanlayırlar. Başqa əraziyə məxsus olan heyvan yad ərazinin sərhədinə çatdığını öz sürüsündən olmayan heyvanın nəca- sətinin iyindən bilir. Demək, burada əsas olan iybilmədir. Bir heyvan öz sürü- sündəki heyvanların nəcasətini yad sürüdəki heyvanların nəcasətindən iybilmə ilə tanıya, fərqləndirə bilir. Bu mənada iybilmə təkcə biofizioloji instinkt yox, eyni zamanda biososial, biokosmik işarələmə formuludur. Bu bioarxetipi insana da görürük. “Dədə Qorqud kitabı”nda “Yaxa tutub iyləşdilər” (yəni “bir-birini qucaqlayıb iylədilər”) ifadəsi var. Bu, bir-birini iy əsasında tanımaq deməkdir [Bir-birini tanıyan Qanturalı və Selcan: “Gizlü yaqa tutuban yiləşdilər” (5, 93); Yenə də bir-birini tanıyan Yegnək və atası Qazılıq qoca: “Babasilə Yegnək gizlü yaqa tutuban yiləşdilər” (5, 97)]. Yaxud südəmər körpə anasını həm də iyindən tanıyır. Bütün bunlar göstərir ki, cinsi-fizioloji jestlərlə nişanlama iden- tifikasiya kompleksinin başlanğıc ritualı olan tanıtma – nişanlama mərasiminin ən qədim şəkillərindəndir. Buradan nəticə çıxarmaq olur ki, xaosdan qayıdanın identifikasiyası zamanı tanınma proseduru həm də iyin eyniləşdirmə üsulu ilə yoxlanması şəklində də aparılırmış. İşin elmi nəticəsi: Məqalədə “etnokosmik identifikasiya” semantemi öncə nəzəri anlayış kimi, daha sonra Azərbaycan dastanlarından gətirilən nümunələr əsasında düşüncə arxetipi, epik formul, ritual aktı və mətnin struktur səviyyəsi kimi şərh edilmişdir. Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|