Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 170
Materiyanın mahiyyətinin tam açılması sahəsində ilk uğurlu addım isə V.İ.Le- ninə məxsusdur. Belə ki, Leninin materiyaya verdiyi tərif o vaxta qədər materiya haqqında mövcud olan bütün təsəvvürlərin yekunu kimi qiymətləndirilə bilər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Leninin bu tərifi o vaxta qədər elmdə və fəlsəfədə baş vermiş olan bir çox yanlışlıqları aradan qaldırmışdı. Maxistlərin materiyaya və fəlsəfəyə bu cür münasibəti yeni bir baxış tərzinin və materiyaya yeni bir tərifin verilməsini tələb edirdi. Materiyaya yeni bir tərifin V.İ.Lenin tərəfindən verilməsi o vaxta qədər materiya haqqında mövcud olan təsəvvürləri ümumiləşdirərək materiya haqqında mühüm bir fəlsəfi nəticə çıxarmışdı: «Materiya insana öz duyğusu ilə verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və duyğularımızla surəti alınann, şəkli alınan, əks olunan obyektiv reallığı göstərmək üçün fəlsəfi bir kateqoriyadır». «Ona görə də V.İ.Lenin deyirdi ki, materiyanın ümumi, tərkibi, onun «əksi»dir, mövcud olaraq təsirlə çox yaxındır» (10, 26). Bu tərifi təhlil etsək görərik ki, duyğu materiyanın duyğu orqanlarına təsiri nəticəsində yaranır və materiya insanın duyğurlarında əks olunur. Materiyanın inkişafı gedişində canlıların duyğuları, sonra isə insan şüuru meydana çıxır. Maraqlısı isə budur ki, insan beyninin məhsulu olan insan şüuru materiyanı dərk etməyə, materiyanın xassə və növlərini, atributlarını öyrənməyə cəhd edir. Obyektiv reallığı əks etdirən materiyanın inkişafının ən yüksək mərhələsi insan şüuru hesab oluna bilər. Çünki insan şüuru materiyanın mahiyyətini dərk etməyə səy göstərir ki, bu da öz növbəsində insan şüuru ilə yüksək mərhələyə çatan materiya yaratmış olduğu şüurla yüksək idrak mərhələsinə çatır. Beləliklə dünyanın vahidliyini, onun bir substansiyadan yaranmasını əks etdirən monizmdən və dünyanın ikili əsası olmasını bildirən dualizmdən fərqli olaraq, dialektik-materializmin nümayəndələri materialist monizmi (dünyanın əsasında vahid, maddi substansiyanın durmasını əks etdirir) dəstəkləyir və materiyanın substansionallığını, materiyaya vahid maddi aləmin sonsuz müxtəlifliyinin təcəssümü kimi baxırdılar. Müasir elm tərəfindən həyata keçirilən bir çox təcrübə və eksperimentlər materiya haqqında təsəvvürlərin dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. «Materiya problemi yarandığı gündən minilliklər boyu fəlsəfi və təbii-elmi fikrin daim diqqət mərkəzində olmuşdu. Bunu materiya haqqında ilkin, sadəlövh təsəvvürlərdən ta kvarklara, qlüonlara və s. qədər insan idrakının keçdiyi yola nəzər salsaq görə bilərik»(8,38). Materiya probleminin fəlsəfi analizi yolunda materiyaya duyğularımız vasitəsilə verilən obyektiv reallığı göstərən fəlsəfi bir kateqoriya kimi tərifin verilməsi V.İ.Leninin «Materializm və empiriokritisizm» əsərində göstərilir. Lakin Leninin Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 171
materiyaya verdiyi tərif fəlsəfi ədəbiyyatda həmişə özünü doğrultmur. Hərfi mənada Leninin verdiyi tərif belə deməyə imkan verir ki, Lenin ilk dəfə göstərmişdi ki, materiya obyektiv reallığı əks etdirir və bizə o duyğularımız vasitəsilə verilir. Lakin bu tərif də heç də materiyanı tam əks etdirmir. Ola bilsin ki, Lenin tərəfindən verilmiş bu tərifin, mahiyyəti materializmdə olan materiya haqqında konsepsiyada aydın şəkildə açılsın. Lakin bu tərif o dövrə qədər mövcud olan ziddiyyətləri aradan qaldırsa da, özündən sonra uzun müddət bir çox filosofların və alimlərin diqqətini özünə cəlb etsə də artıq müasir dövr üçün qənaətbəxş hesab olunmur. İnsan idrakı mövcudatın dərinliklərinə gedərək gec-tez hər şeyin əsasında duran sonuncu əsasın nə olduğuna gəlib çatmalıdır. «Deyilənlərlə əlaqədar olaraq, biz materiyanın 2 cür anlaşılması (materiyanın fəlsəfi anlaşılması və materiyanın təbii-elmi (fiziki) anlaşılması) məsələsi üzərində dayanmağı lazım bilirik» (8,44). Sovet dövrünün fəlsəfəsində V.İ.Leninin irəli sürdüyü materiyanın iki cür anlaşılması tendensiyası hökm sürsə də, 40-cı illərin sonunda bu məsələnin ciddi müzakirəsi bunu deməyə əsas verdi ki, Leninin materiyanın iki cür anlaşılması məsələsi heç də mövcud deyil. Belə ki, ancaq materiyanın fəlsəfi anlaşılması və materiya haqqında təbii-elmi təsəvvürlərdən danışmaq mümkündür. Nəyə görə məhz fəlsəfə materiya terminindən istifadə etmək hüququna malik olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fizika da öz növbəsində materiyanı, öyrənmək statusuna malik olmalıdır. V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərif uzun müddət özünü doğrultsa da, ona qarşı olan tənqidlər də səngiməmişdi. V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərifin düzgün başa düşülməməsi bəzi sovet filosoflarının materiyanın fəlsəfi anlayışından başqa «fiziki» anlayışının olması qənaətinə gəlməsinə səbəb olmuşdu. Bu cür baxışlar XX əsrin 50- ci illərində tənqid olunmuş və aradan qaldırmışdı. B.M.Kedrov, S.T.Melyuxin, İ.S.Narski kimi filosoflar Leninin materiyaya verdiyi tərifin metodoloji əhəmiyyətini vurğulayaraq onu yüksək qiymətləndirmişlər. Alman filosofu V.Ştern «materiya» anlayışı ilə onun atributlarını (hərəkət, məkan və zaman), maddi anlayışını fərqləndirirdi. Lakin F.T.Axiptsev isə materiyanın atributlarını, xassə və münasibətlərini materiyadan ayıraraq iki cür obyektiv reallığın olması nəticəsinə gəlib çıxırdı. V.Şterndən və F.T.Arxiptsevdən fərqli olaraq S.T.Melyuxin materiya və onun atributlarını, xassə və münasibətlərini bir-birindən ayırsa da, onların ayrı-ayrılıqda mövcud olmadığı qənaətinə gəlir. O, həmçinin bildirirdi ki, obyektiv reallıq materiyadan daha geniş anlayışdır. Obyektiv reallıq materiyanın özünü və bütün atributlarını, xassə və münasibətlərini əhatə etdiyinə görə daha geniş anlayış kimi Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|