Mövlana Cəlaləddin Rumidə qadın
7
MÖVLANA CƏLALƏDDİN RUMİDƏ QADIN
Q.T.Məmmədəliyeva
BDU-nun baş müəllimi
Açar sözlər: Mövlana Cəlaləddin Rumi, sufilik, Məsnəvi, qadın, ilahi gözəllik.
Ключевые слова: Мовлана Джалаладдин Руми, суфизм, Маснави, жен-
щина, божественная красота.
Key words: Mawlānā Jalāl ad-Dīn Rūmī, Sufism, Masnavi, woman,
the Divine
Beauty.
Sufi dünyagörüşündə qadının xüsusi yeri vardır. İslam tarixi boyunca çox sayda
qadın sufinin olması bunu sübut edir. Belə ki, təsəvvüf tarixində Rabiətül-Ədəviyyə
(ö. 185/801 [?]), imam Həsənin nəvəsi Həsən ibn Zeydin qızı Seyyidə Nəfisə (ö. 208
/ 824), Nişapurlu Fatimə (ö. 849/ 234/235), Aişə əl-Mənnubiyyə (ö. 655/1257 [?]),
Aişə əl-Bauniyyə (ö. 922/1516) və bir çox başqa sufi qadınlardan bəhs olunur. Tür-
kiyəli tədqiqatçı Hatice Çubukcunun “İlk Dönem Hanım Sufiler” (İstanbul: İnsan
yayınları, 2006) adlı əsərində təkcə hicri təqvimi ilə ilk dörd əsrdə (miladi
təqvimi
ilə VII-XI əsrlər) yaşamış 120 sufi qadından bəhs olunur.
Təsəvvüf tarixində Həkim Sənai kimi əsərlərində qadınlara qarşı antipatiya ele-
mentləri olan sufilərə rast gəlsək də, başda İbn Ərəbi olmaqla (9, 272, 426-435) çox
sayda sufi mütəfəkkir öz düşüncə sistemlərində qadına müsbət yer vermişlər. Böyük
sufilərin əsərlərinə diqqət yetirildikdə onların qadına baxışının birmənalı olmadığını
görürük. Qadın elementinə xüsusi və uca bir məqam verən düşüncələrlə yanaşı, qa-
dını “keçici dünya zövqləri” ilə eyniləşdirən görüşlərə də rast gəlmək mümkündür.
Bənzər paradoksal münasibətə böyük sufi şair və mütəfəkkir Mövlana Cəlaləddin
Ruminin (1207-1273) də əsərlərində rast gəlmək mümkündür.
Mənbələr Mövlananın ailəsində qadının xüsusi yerinin olduğunu bildirir. Belə
ki “Sultanül-üləma” (alimlərin sultanı) kimi tanınan atası Bəhaəddin
Vələd çox kiçik
yaşlarında öz atasını itirmiş, onun təhsili ilə anası məşğul olmuşdur. Rəvayətə görə,
anası atasının kitabxanasını göstərərək “Məni atana bu kitabxana səbəbilə verdilər.
O, bu əsərləri oxuyaraq dünya və məna elmlərini öyrənmişdi.” – demiş, beləcə kiçik
Q.T.Məmmədəliyeva
8
Bəhaəddini elm öyrənməyə ruhlandırmışdı. Mövlananın öz anası Möminə Xatunun
da onun həyatında müstəsna yeri olmuşdur (1, 105). Ruminin müridləri arasında da
Nizam Xatun (Fəxrünnisa) kimi qadın müridlər olmuşdur.
Hər halda ailəsində qadınların mühüm mövqeyi Mövlanann
da düşüncə sistemi-
nə öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, ona görə qadınlıq və kişilik zahiri bir xarakter
daşıyır, batində isə onlar vəhdət təşkil edirlər. Mövlana əslində qadın və kişi ayrılığı-
nın mahiyyət baxımdan deyil, formal baxımdan olduğunu bildirir. Kainatdakı zahiri
kəsrətin (çoxluğun) arxasındakı vəhdəti axtaran bu sufi mütəfəkkir kişi vəya qadın
olmasından asılı olmayaraq, bütün insanların, hətta bütün varlıqların eyni ilahi həqi-
qətin təcəllasından ibarət olduğunu bildirir. O, Yaradan müraciətlə belə deyir:
یيوت کي نآ دوش کي نوچ نز و درم
اھکي هک نوچ
یيوت کنآ دش وحم
Kişi və qadın
bir olanda, o bir Sənsən
Bir də yox olanda, qalan yalnız Sənsən (7, 87).
Ona görə vəhdət aləmində ikilik aradan qalxar. Beləcə kişi və qadın arasında
ontoloji baxımdan fərq də qalmaz:
اھدنبور ناتب زا هدوبرردنا ناقشاع
.
نز و درم یاھ شقن دشابن تدحو رد کناز
Aşiqlər gözəllərin üzlərindən örtüləri götürüblər,
Çünki vəhdətdə kişi-qadın fərqi yoxdur (5, 46).
Məsnəvinin başqa bir yerində isə bu misralara rast gəlirik:
تسين قوشعم نآ تسا قح وترپ
تسين قولخم اييوگ نآ تسا قلاخ
“Haqqın
nurudur o, məşuq deyil,
Yaradandır sanki o, məxluq deyil” (7, 118).
Mövlanaya görə qadın incə bir varlıq olması baxımından Haqqın təcəlligahıdır:
قيقع نوچ بل و وربا و لاخ و ور
هدرپ زا تفات قح اييوگ
قيقر ی
Üz, xal, qaş və əqiq kimi dodaq,
Sanki incə bir pərdədən parlamışdır Haqq (7, 778).
