110
ketoturşuları ayırmaq üçün), polietilenqlikolsuksinat (PEQS),
polietilenqlikoladipinat (PEQA) kimi ikiatomlu və ikiəsaslı
turşuların poliefirləri və s. (yağ turşusu efirlərini, amintur-
şuların törəmələrini, terpenləri ayırmaq üçün), sianetilləşdiril-
miş spirtlər (qlikolları, çoxatomlu spirtləri, fenolları, terpenləri
ayırmaq üçün).
Polyar hərəkətsiz maye fazalara nisbətən adi qeyri-polyar
fazalar termiki cəhətdən daha az dayanaqlı və daha uçu-
cudurlar, nəinki istifadə. Praktiki işlər yerinə yetirilərkən maye
fazanın polyarlığını və onun istifadə edilməsinin temperatur
sərhədlərini bilmək olduqca əhəmiyyətlidir.
Göründüyü kimi, maye faza olduqca müxtəlif təbiətə
malikdir ki, bu da qaz xromatoqrafiyasının (QX) universallığını
və inkişafını şərtləndirir. Prinsip etibarilə, qatışığın ayrılması
üzrə istənilən hər hansı bir məqsəd üçün daha yüksək nəticə
əldə etməyə imkan verən bir və ya bir neçə faza tapmağa ümid
etmək olar.
Kolonkanın temperaturu, ondakı maddələrin paylanma
əmsalına çox güclü təsir göstərir. Əksər hallarda kolonkanın
temperaturunun yüksəlməsi tutub saxlama müddətini azaldır,
lakin bu, ayrılmanın pisləşməsinə gətirib çıxarır. Belə ziddiy-
yət, ayrılma və analiz müddəti əmsallarının qiymətləri münasib
kompromis əldə olunan optimal temperaturu seçmək məc-
buriyyətini şərtləndirir. Kolonkadakı temperatur, təqribən
qatışığın orta qaynama temperaturuna bərabər qəbul edilir.
Uçuculuq qabiliyyətinə görə kəskin fərqlənən kompo-
nentlərə malik maddələr qatışığını analiz edən zaman, xroma-
toqrafiyanı temperaturu avtomatik olaraq tənzimlənən şərait-
lərdə həyata keçirmək məsləhət görülür. Belə şəraitlərdə nəinki
komponentlərin çıxım müddəti azalır, eləcə də piklərin forması
yaxşılaşır, həmçinin, digər analiz metodları zamanı forma-
larının pozulması ucbatından qeyd edilməsi mümkün olmayan
pikləri də müşahidə etmək olur.
111
3.2.4. Vəsfi analiz
Xromatoqramda ayrı-ayrı piklərə uyğun gələn qatışıq
komponentlərini vəsfi (miqdarca) aşkar (identifikasiya) etməyə
imkan verən müxtəlif analiz üsulları mövcuddur.
Tutub saxlama həcminə görə identifikasiya (aşkar-
lama).
Qaz xromatoqrafiyasının başlıca xüsusiyyətlərindən biri
verilən komponentin tutulub saxlanma müddətidir (t), yəni
sınaq nümunəsinin giriş, yəni daxiledilmə momentindən uyğun
pikin maksimumunun əmələ gəlməsinədək olan müddətdir
(şəkil 5).
Şəkil 5. Kətan yağının yağ turşuları, metil efirlərinin
xromatoqrafiyası
C
16
– palmitin; C
18
– stearat; C
18:1
– oleat;
C
18:2
– linoleat; C
18:3
– linolenat; t(V) – tutulma müddəti;
t
R
(V
R
) – düzəldilmiş tutulma müddəti
112
Bundan başqa, hava pikinin əmələgəlmə momentindən
(və ya ionlaşdırıcı detektor üçün həlledici pikinin ön sər-
həddindən) pikin maksimumunun çıxışınadək ölçülən (t
R
)
gətirilmiş (düzəldilmiş) tutub saxlama müddətini bilmək
vacibdir. Tutub saxlama müddəti, tutub saxlama həcminə (V
R
),
yəni sınaq nümunəsinin daxiledilmə momentindən xromatoq-
ramda pikin maksimumunun əmələgəlmə momentinədək
kolonkadan keçən qazın həcminə uyğun gəlir. Gətirilmiş tutub
saxlama müddəti və ya tutulub saxlanılan həcm, verilən analiz
rejimində maddənin xassələridir.
Verilən komponentin tutulma müddətinin (və ya həc-
minin) standart kimi qəbul edilən məlum maddənin uyğun
göstəricilərinə olan nisbəti şəklində təsvir edilən tutulma
müddətinin və ya həcminin
nisbi
R
V
nisbi qiymətləri daha vacib
göstəricilər hesab edilir. Nisbi tutub saxlama kolonkanın uzun-
luğundan, axının sürətindən və hərəkətsiz fazanın miqdarından
asılı deyil, lakin kolonkanın temperaturundan və maye fazanın
təbiətindən asılıdır. Təyinetmənin sadəliyi və bu qiymətlərin
kifayət qədər yüksək etibarlılığı ilə əlaqədar piklərin
identifikasiyası, nisbi tutulmaya görə həyata keçirilir.
Eksperiment yolu ilə alınan tutulma müddətini (və ya
həcmini) müxtəlif sorğu kitablarında dərc olunan məlumatlarla
müqayisələndirərək, məlum olmayan maddələr qatışığının
identifikasiyasını həyata keçirmək olar. Buna baxmayaraq, bu
identifikasiya (aşkarlanma) üsulu tədqiq olunan qatışığın
kimyəvi təbiəti haqqında əsaslandırılan fərziyyələr tələb edir.
Yalnız tutulub saxlanma qiymətlərindən istifadə etməklə
müfəssəl vəsfi analizin yerinə yetirilmə mümkünsüzlüyü əsa-
sən onunla əlaqələndirilir ki, qaz xromatoqrafiyası üzvi
funksional qrupları təyin etməyə və ya fərqləndirməyə imkan
vermir. Müxtəlif homoloji sıraların üzvləri olan bəzi bir-
ləşmələr eyni tutulma müddətinə malik ola bilərlər ki, bu da
belə birləşmə qatışıqlarının qaz xromatoqrafiyası ilə analiz
olunmasını çətinləşdirir. Əgər tədqiq olunan birləşmənin
113
funksional qrupu məlum deyilsə, onda tutulub saxlanma
qiymətinə görə yalnız bu birləşmənin identifikasiya variant-
larından bəzilərini göstərmək mümkündür.
Maddələrin standart qatışıqlarının köməyi ilə
identifikasiya.
Piklərin identifikasiyasının ən sadə üsullarından
biri tədqiq olunan qatışıq komponentlərinin tutulma qiymət-
lərinin, şübhəsiz, məlum maddələrin xromatoqrafiyası zamanı
alınmış uyğun qiymətlərlə müqayisələndirməkdir. Bu üsul,
tədqiq edilən qatışığın yalnız bütün ehtimal olunan kom-
ponentlərinin təmiz halda mövcudluğu şərti daxilində tətbiq
edilə bilər, identifikasiya isə yalnız bir neçə hərəkətsiz maye
fazada (HMF) tutulma qiymətləri üst – üstə düşdükdə etibarlı
sayılır.
Homoloji sıralar üçün mövcud loqarifmik asılılıqlara
görə identifikasiya.
Yuxarıda qeyd olunan üsullardan başqa
digər identifikasiya üsulları da işlənib hazırlanmışdır. Bu
üsullar, nisbi tutulma həcmi loqarifminin və müəyyən tem-
peraturda bir homoloji sıra hədlərində zəncirdəki karbon atom-
larının sayı arasındakı mövcud xətti asılılığa əsaslanır (şəkil 6).
Daha dəqiq identifikasiya (aşkarlama) əldə etmək üçün
eyni qatışığı müxtəlif polyarlığa malik (məsələn, epiezonlu və
polietilenqlikolsuksinatlı) kolonkalarda analiz etmək tövsiyə
olunur. İki müxtəlif hərəkətsiz maye fazada (HMF) tutulan
həcmlər arasındakı asılılıq qrafiki qurulan zaman hər bir
homoloji sıra üçün düz xət alınır, həm də əyilmə bucağı verilən
funksional qruplar üçün birbaşa xarakterikdir.
Dostları ilə paylaş: |