309
Şəkil 30. Deformasiya kinetikasının əyrisi
Yüklənmənin
1
təsir
müddəti ərzində maksimal
deformasiya, əyrinin sonluq sahəsinə toxunan ordinat oxunda
kəsilən hissə ilə təyin olunur. Onun qiyməti aşağıdakı
bərabərlikdən tapıla bilir:
qalıa
m
d
d
. . . . . . (47)
e
m
0
fərqi elastiki deformasiyanın qiymətini ifadə
edir.
310
Şəkil 31. Deformasiya kinetikasının əyrisi
P = const; P > P
τ
.
C nöqtəsində gərginlik yox edilir,
yəni götürülür və bu
zaman “nümunənin” istirahəti baş verir və bu da
CD
OA
0
elastiki deformasiyanın yox olması ilə nəticələ-
nir, elastiki deformasiyada bərpa gedir. Zaman müddətinin art-
ması ilə, DF əyrisi ε
qalıq
deformasiyasının bəzi son qiymətlərinə
doğru asimmetrik olaraq yaxınlaşacaqdır ki, bu da qalıq
deformasiyasıdır (şəkil 31).
311
Deformasiyalar kinetikasının əyrisinə görə,
P
f
0
əyrisi birinci tipdən ikinci tipə çevrilən gərginliklə xarakterizə
olunan elastiklik həddindən başqa aşağıdakı asılı olmayan
xarakteristikaları da tapmaq olar:
1. Axının
ani elastiklik modulu
0
1
P
E
;
2. Elastiklik modulu
0
2
m
P
E
;
Hər iki modul gərginlik ölçülərinə malikdir, belə ki, bu
halda deformasiya nisbi, ölçüsüz kəmiyyətdir.
3.
qalıa
d
d
P
,
burada:
P
P
P
(birinci tip əyri üçün elastiklik həddi
yoxdur, yəni 0
P
).
Plastiki özlülüyü əyrinin yüksüz (boşalma)
hissəsinə görə
aşağıdakı nisbətdən təyin etmək olar:
., . . . . . (48)
burada:
1
– yükləmənin təsir müddətidir.
4.
qalıa
ş
d
d
d
d
P
0
şərti özlülüyü.
1
;
q
qal
pl
P
312
burada:
0
d
d
– əyrinin başlanğıc sahəsinin absis oxuna
toxunma əyriliyi (bucağı) ilə;
qalıa
d
d
– isə əyrinin son sahəsinin absis oxuna toxun-
ma bucağı ilə tapılır.
Belə ki,
e l a s t i k l i k – ani zamanda əmələ gələn,
elastiki deformasiya qiymətinə görə hesablanan moduldur ki,
bu da
ş ə r t i – a n i e l a s t i k l i k m o d u l u adlanır.
Göstərilən asılı olmayan
E
1
, E
2
, η
plastiki
, η
şərti
qiymətləri
ilə yanaşı, qida məhsullarının və yarımfabrikatların struktur-
mexaniki xassələri bəzi nisbi qiymətlərlə xarakterizə oluna
bilər.
Strukturlaşmış dispers sistemlər və yüksəkmolekullu bir-
ləşmə məhlulları üçün belə qiymətlər akademik P.A.Rebinder
tərəfindən təklif olunmuşdur:
möhkəmlik
100
%
0
m
M
;
plastiklik
100
%
.
plast
qalıa
P
;
elastiklik
100
%
0
m
m
E
və ya
2
1
1
E
E
E
E
Sadalanan bütün xarakteristikaları, aşağıda şərh edilən
cihazlardan istifadə etməklə almaq olar.
5.4. Əsas reoloji xüsusiyyətləri təyin etmək
üçün olan cihazlar
Struktur-mexaniki xüsusiyyətləri tədqiq edən zaman öl-
çülən qiymətlər bunlardır: təsir göstərən gərginlik – P; defor-
masiya – ε; deformasiya sürəti – V. Bunlardan biri, adətən sabit
kəmiyyət olur, qalan ikisi isə biri digərindən asılı olaraq
313
ölçülür. Məsələn,
const
P
şərti daxilində deformasiyanın
zamandan asılılığı ölçülür, yəni
f
.
İşçi gərginliyin qiymətini həmişə tədqiqat məqsədindən
asılı olaraq, kiçik gərginliklərdə sistemin
möhkəm-elastiki xas-
sələrinin təyin edilməsinin çətinliyi seçilir, böyük gərginlik-
lərdə isə sistemin özlülüyünün təyin edilməsinin çətinliyi nə-
zərə alınmaqla seçilir.
Yüklənmənin təsiretmə müddəti də bütün halda, lakin
deformasiyaya tam inkişafetmə imkanı verməklə seçilir.
Struktur-mexaniki xassələri tədqiq
etmək üçün nəzərdə tutulan
cihazlar, ölçülən deformasiyaların tiplərinə görə qruplaşdırılır
(məsələn, hərəkət (axın) deformasiyasını ölçmək üçün olan
cihazlar, birəsaslı sıxılma deformasiyasını ölçmək üçün olan
cihazlar və s.).
5.4.1. Hərəkət (axın) deformasiyasını ölçmək
üçün istifadə edilən cihazlar
Deformasiyanın baş verdiyi fəzanın (boşluğun) formasın-
dan asılı olaraq bu tipdən olan bütün cihazlar üç qrupa bölünür:
düz paralel araməsafəli cihazlar (Veyler – Rebinder, Niko-
layev); çevrəvi ara məsafəli cihazlar (rotasiyalı viskozimetrlər);
kapillyar və ya dar borucuq şəklində araməsafəli
cihazlar
(kapillyar və ya şarlı viskozimetrlər).
5.4.1.1. Veyler-Rebinder cihazı
Bu cihazlar suspenziyalar, məcunlar, həlməşiklər kimi
sistemlərin mexaniki möhkəmliyini öyrənmək üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Mexaniki möhkəmliyin əsas xarakteristikaların-
dan biri, axının gərginlik həddidir (P).
Göstərilən cihazın köməkliyi ilə axının
gərginlik həddi
tədqiq olunan sistemə yerləşdirilmiş, lövhənin düzəlməsi üçün
lazım olan qüvvəyə görə təyin edilir (şəkil 32).