Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
309
 
Şəkil 30. Deformasiya kinetikasının əyrisi  
 
Yüklənmənin 
1

  təsir müddəti  ərzində maksimal 
deformasiya,  əyrinin sonluq sahəsinə toxunan ordinat oxunda 
kəsilən hissə ilə  təyin olunur. Onun qiyməti aşağıdakı 
bərabərlikdən tapıla bilir: 
 
                
qalıa
m
d
d














.   .   .   .   .   .            (47) 
 
e
m





0
 fərqi elastiki deformasiyanın qiymətini ifadə 
edir. 
 
 

---

 
310
 
 
Şəkil 31. Deformasiya kinetikasının əyrisi  
 
P = const;     P > P
τ
. 
 
C nöqtəsində  gərginlik yox edilir, yəni götürülür və bu 
zaman “nümunənin” istirahəti baş verir və bu da 
CD
OA


0

 elastiki deformasiyanın yox olması ilə nəticələ-
nir, elastiki deformasiyada bərpa gedir. Zaman müddətinin art-
ması ilə, DF əyrisi ε
qalıq
 deformasiyasının bəzi son qiymətlərinə 
doğru asimmetrik olaraq yaxınlaşacaqdır ki, bu da qalıq 
deformasiyasıdır (şəkil 31). 

---

 
311
Deformasiyalar kinetikasının  əyrisinə görə, 
 
P
f

0

 
əyrisi birinci tipdən ikinci tipə çevrilən gərginliklə xarakterizə 
olunan elastiklik həddindən başqa aşağıdakı asılı olmayan 
xarakteristikaları da tapmaq olar: 
1. Axının ani elastiklik modulu 
0
1

P
E

; 
2. Elastiklik modulu 
0
2




m
P
E
; 
Hər iki modul gərginlik ölçülərinə malikdir, belə ki, bu 
halda deformasiya nisbi, ölçüsüz kəmiyyətdir. 
3. 
qalıa
d
d
P











, 
 
burada: 

P
P
P



 (birinci tip əyri üçün elastiklik həddi 
yoxdur, yəni 0


P
). 
Plastiki özlülüyü əyrinin yüksüz (boşalma) hissəsinə görə 
aşağıdakı nisbətdən təyin etmək olar: 
 
 
   .,   .   .   .   .   .           (48) 
 
 
 
burada: 
1

 – yükləmənin təsir müddətidir. 
 
4. 
qalıa
ş
d
d
d
d
P



















0
   şərti özlülüyü. 
 
1
;



q
qal
pl
P


---

 
312
burada: 
0








d
d
 – əyrinin başlanğıc sahəsinin absis oxuna  
toxunma əyriliyi (bucağı) ilə; 
qalıa
d
d








 – isə əyrinin son sahəsinin absis oxuna toxun-
ma bucağı ilə tapılır. 
Belə ki,   
e l a s t i k l i k   – ani zamanda əmələ gələn, 
elastiki deformasiya qiymətinə görə hesablanan moduldur ki, 
bu da   
ş ə r t i  –  a n i   e l a s t i k l i k   m o d u l u   adlanır. 
Göstərilən asılı olmayan  
E
1
, E
2
, η
plastiki
, η
şərti
  qiymətləri 
ilə yanaşı, qida məhsullarının və yarımfabrikatların struktur-
mexaniki xassələri bəzi nisbi qiymətlərlə xarakterizə oluna 
bilər.  
Strukturlaşmış dispers sistemlər və yüksəkmolekullu bir-
ləşmə  məhlulları üçün belə qiymətlər akademik P.A.Rebinder 
tərəfindən təklif olunmuşdur:  
möhkəmlik 
100
%
0


m
M


;  
plastiklik  
100
%
.


plast
qalıa
P


;  
elastiklik 
100
%
0



m
m
E



 və ya 
2
1
1
E
E
E
E


 
Sadalanan bütün xarakteristikaları, aşağıda  şərh edilən 
cihazlardan istifadə etməklə almaq olar. 
 
5.4. Əsas reoloji xüsusiyyətləri təyin etmək  
üçün olan cihazlar 
 
 
Struktur-mexaniki xüsusiyyətləri tədqiq edən zaman öl-
çülən qiymətlər bunlardır: təsir göstərən gərginlik – P; defor-
masiya – ε; deformasiya sürəti – V. Bunlardan biri, adətən sabit 
kəmiyyət olur, qalan ikisi isə biri digərindən asılı olaraq 

---

 
313
ölçülür. Məsələn, 
const
P

  şərti daxilində deformasiyanın 
zamandan asılılığı ölçülür, yəni 
 


f

. 
İşçi gərginliyin qiymətini həmişə  tədqiqat məqsədindən 
asılı olaraq, kiçik gərginliklərdə sistemin möhkəm-elastiki xas-
sələrinin təyin edilməsinin çətinliyi seçilir, böyük gərginlik-
lərdə isə sistemin özlülüyünün təyin edilməsinin çətinliyi nə-
zərə alınmaqla seçilir. 
Yüklənmənin təsiretmə müddəti də bütün halda, lakin 
deformasiyaya tam inkişafetmə imkanı verməklə seçilir. 
Struktur-mexaniki xassələri tədqiq etmək üçün nəzərdə tutulan 
cihazlar, ölçülən deformasiyaların tiplərinə görə qruplaşdırılır 
(məsələn, hərəkət (axın) deformasiyasını ölçmək üçün olan 
cihazlar, birəsaslı  sıxılma deformasiyasını ölçmək üçün olan 
cihazlar və s.).  
 
5.4.1. Hərəkət (axın) deformasiyasını ölçmək  
üçün istifadə edilən cihazlar 
 
Deformasiyanın baş verdiyi fəzanın (boşluğun) formasın-
dan asılı olaraq bu tipdən olan bütün cihazlar üç qrupa bölünür: 
düz paralel araməsafəli cihazlar (Veyler – Rebinder, Niko-
layev); çevrəvi ara məsafəli cihazlar (rotasiyalı viskozimetrlər); 
kapillyar və ya dar borucuq şəklində araməsafəli cihazlar 
(kapillyar və ya şarlı viskozimetrlər). 
 
5.4.1.1. Veyler-Rebinder cihazı 
 
Bu cihazlar suspenziyalar, məcunlar, həlməşiklər kimi 
sistemlərin mexaniki möhkəmliyini öyrənmək üçün nəzərdə 
tutulmuşdur. Mexaniki möhkəmliyin  əsas xarakteristikaların-
dan biri, axının gərginlik həddidir (P). 
Göstərilən cihazın köməkliyi ilə axının gərginlik həddi 
tədqiq olunan sistemə yerləşdirilmiş, lövhənin düzəlməsi üçün 
lazım olan qüvvəyə görə təyin edilir (şəkil 32). 
 

---