Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
322
 
Rotasiyalı viskozimetrin (şəkil 34) iş prinsipi belədir: 
tədqiq olunan kütlə eyni oxlu iki silindr arasındakı boşluğa 
yerləşdirilir və onlardan biri fırlanan zaman (bəzən, daxili 
silindr, bəzən isə xarici silindr hərəkət edir) silindrlərin divar-
larına yapışan özlü maye, hərəkətə maneçilik yaratmaq şərtilə 
hərəkət etməyə başlayır.  Bu  zaman  ya  fırlanma hərəkətini 
davam etdirmək üçün tətbiq edilməsi tələb olunan gücü, ya da 
hərəkət sürətini xarakterizə edən kəmiyyəti ölçmək olur. 
Ölçmə metodikası:
 ölçmələrə başlamazdan əvvəl, adətən 
“boş” sınaq aparılır ki, bunun da məqsədi silindrin, blokların və 
sapların xüsusi titrəyişini təyin etməkdir.  
Saplara  əvvəlcə 1 q-lıq, sonra 1,5 və 2,0 q-lıq yükləri 
(yaxşı cihaz üçün 2,5 qramdan çox olmayaraq), silindr hərəkətə 
başlayana qədər asırlar. Fırlanmanı  təmin edən  ən kiçik P
0
 
qüvvəsi, sistemin sürtünmə qüvvəsinə bərabər olacaqdır. 
Axının hədd gərginliyini müəyyən etmək üçün xarici 
silindri tədqiq olunan maddə elə miqdarda yüklənir ki, daxili 
silindrin yüklənmə  dərinliyi 7-8 sm olsun (bu yüklənməni 
çəkiyə görə də yerinə yetirmək olar).  
Əgər öyrənilən sistem məcun və ya yüksək özlü maye-
dirsə, onda boş yerin və ya hava qabarcığının qalmamasını 
izləmək lazımdır. 
Silindri yükləyərək, cihazın hər iki lifinə ilkin (başlanğıc) 
yük asılır (adətən, P
0
 yükündən başlanır), əyləcdən azad edir və 
silindrin fırlanması izlənilir.  Əgər tətbiq olunan fırladıcı mo-
mentin təsiri ilə silindr hərəkət etmirsə, onda silindrin hərəkəti 
başlananadək yük artırılır.  
Fırlanma hərəkəti kimi, çevrənin ¼ hissəsi qədər fasiləsiz 
dönmə qəbul edilir. Əgər fırlanmaya səbəb olan ən kiçik yük P
1
 
olarsa, onda axının hədd gərginliyini aşağıdakı formula ilə he-
sablamaq olar: 
 
                    


0
1
P
P
K
P
m


   .   .   .   .   .   .               (53) 
 

---

 
323
burada:  K – cihazın daxili silindrinin yüklənmə 
dərinliyindən asılı olan konstantdır. 
 
Adətən, K-nın müxtəlif qiymətləri göstərilmiş  cədvəl, 
istismar haqqında instruksiya ilə birlikdə, cihaz satılarkən 
təqdim edilir. 
Axının hədd gərginliyi təyin edildikdən sonra liflərə asıl-
mış yükü artırır və hər yükləmə zamanı saniyəölçənlə üç-dörd 
fırlanma zamanı ölçülür, yükün iki və ya üç qiymətində 
silindrin fırlanma sürəti müəyyən edilir. 
Qeyri Nyuton mayeləri üçün hər yüklənmə zamanı stasio-
nar axını müəyyənləşdirməkdən ötrü vaxt tələb edilir (stasionar 
axın zamanı daxili silindrin fırlanma sürəti zamandan asılı 
olmur). Adətən, stasionar axın ilk iki dövrdən sonra müəyyən 
edilir, buna görə də hər bir yükləmə zamanı ilk iki dövr bura-
xılır və sonrakı iki-üç dövr müəyyən olunur. Bir dövrün müd-
dəti 15-20 san-dək olmalıdır.  Əgər bu müddət azdırsa, onda 
beş-yeddi dövr, əgər çoxdursa, onda bir dövrün müəyyən bir 
hissəsi müəyyən edilir, bu zaman müəyyənləşdirilən hissə 
silindrin 90
0
-dən az olmayan dönməsini əks etdirməlidir. 
Özlülüyü aşağıdakı bərabərliklə hesablanır: 
 
                         
N
P
P
K
0
1



   .   .   .   .   .   .            (54) 
 
burada: N – saniyə ərzindəki dövrlər sayı; 
            K
1
 – cihazın yüklənmə dərinliyindən asılı olan 
sabitidir. 
 
Qeyri-Nyuton mayelərinin özlü xassələrinin xarakte-
ristikası üçün axın gərginliyi və sürət qradiyenti arasındakı ası-
lılığı qrafik şəklində ifadə etmək qəbul olunmuşdur. Bu kə-
miyyətlərin hər ikisini bilavasitə ölçmək olmaz, onlar hesabat 
yolu ilə tapılır. Sürət qradiyentini silindrin fırlanma sürətinin 
(saniyədəki dövrlər sayı) silindrlər arasındakı  məsamənin 

---

 
324
(araboşluğunun) qiymətinə olan nisbəti (cihaza verilən 
instruksiyada göstərilir) kimi təyin edilir. 
 
 
 
 
Şəkil 35. Nyuton (1) və strukturlaşdırılmış (2) mayelər üçün 
axıcılıq əyriləri(a) və strukturlaşdırılmış mayelər üçün 
özlülüyün axın gərginliyindən asılılığı (b).   
 

---

 
325
Praktikada axıcılıq əyrilərini tez-tez daxili silindrin fırlan-
masının bucaq sürəti – fırlanma yaradan yük koordinatlarında 
qurulur. Bu kəmiyyətlər sürət qradiyentinə və axın gərginliyinə 
mütənasibdir, lakin onlardan fərqli olaraq, təcrübi yolla müəy-
yən edilə bilər.  
Özlülük xassələrinin təyini yalnız stasionar laminar axın 
şəraitlərində mümkün olur, əks halda ölçmə nəticələri təsadüfi 
xarakterə malik olacaqdır. 
Həqiqi məhlullar üçün sabit axın gərginliyində ona cavab 
verən sürət qradiyenti praktiki ani olaraq müəyyən edilir və 
sonradan, zaman keçdikcə dəyişmir. Mürəkkəb dispers sistem-
lər olan qida kütlələri üçün bu proses müəyyən zaman tələb 
edir. Bu isə daxili strukturların deformasiya ilə dağılmasını, 
hissəcik və ya makromolekulların axın boyu ariyentasiyasını 
şərtləndirir.  
Rotasiyalı viskozimetrin köməyi ilə alınmış axıcılıq  əy-
riləri, tədqiq olunan mayeləri Nyuton mayelərinə  və ya struk-
turlaşdırılmış, anomal özlü mayelərə aid etməyə imkan verir. 
Nyuton mayesi üçün axıcılıq  əyrisi, koordinat oxlarının 
başlanğıcından (sıfır nöqtəsindən) çıxan düz xətdir (şəkil 35, a). 
Belə sistemin özlülüyünü düz xəttin maillik bucağının 
absis oxuna kotangensi şəklində, qrafiki yolla hesablamaq olar 
(

ctg
). Verilən temperaturda axın gərginliyinin geniş 
intervalında sabit qiymət, onun əhəmiyyətini xarakterizə edir. 
35, b şəklində strukturlaşdırılmış maye üçün axma 
əyrisinin xarakterik görünüşü təsvir olunmuşdur, bu təsvirdə üç 
sahə (oblast) dəqiqliklə ayrılmışdır ki, bunlar da rəqəmlərlə 
işarələnmişdir. Çox kiçik (1) və çox böyük (3) gərginliklərdə 
xətti asılılıq müşahidə olunur, maye Nyuton mayesi kimi axır 
və onun özlülüyü uyğun olaraq α
1
  və  α
2
 bucaqlarının kotan-
gensi ilə müəyyən edilir. Orta gərginlik oblastında (2) xətti 
asılılığın pozulması baş verir. Burada özlülük sabit kəmiyyət 
olaraq qalmır, sürət qradiyentinin və ya axın gərginliyinin 
artması ilə özlülüyün qiyməti azalır. Nyuton mayesindən fərqli 

---