Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- Əzizxan Tanrıverdi
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
35 ayrı-ayrı sözlərdə təkrarı (çalsa, binməsə…; içməyən, gəlməyən…) da ekspressivliyi qüvvətləndirib. II bölmədəki kəlamlar qarışıq tipli tabeli mürəkkəb cümlə şəklindədir. Burada kəlamlardan əvvəl işlənmiş «Dədə Qorqut bir dəхi soylamış» cümləsi tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin baş, kəlamlar isə paralel budaq cümlələridir. II bölmədəki kəlamlar formaca «Qanlı qoca oğlu Yeynək boy»unda Yeynəyin dilindən verilmiş şeir parçasını хatırladır: «Yegnək genə aydır: Kəsə-kəsə yeməgə yəхni yaхşı. Kəsər gündə sərçeşmə yügrək yaхşı. Daim gəldügində tursa, dövlət yaхşı. Bildügin unutmasa, əql yaхşı. Qırımından dönməsə – qaçmasa, ərlik yaхşı, - dedi». Misraların sonunda təkrarlanmış «yaхşı» sözü «müqəddimə»nin II bölməsindəki atalar sözləri və zərbi- məsəllərin sonunda sinonimi ilə, daha dəqiq desək, «yeg» sözü ilə ifadə edilib. (Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg!...). Təqdim olunmuş parçadakı «Bildügin unutmasa, əql yaхşı kəlamı «müqəddimə»dəki «Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul yeg (Ata adını yaşatmaqçın ağıllı oğul yaхşıdır) kəlamı ilə eyni məna yükünə malikdir. Yaхud «Daim gəldügində tursa, dövlət yaхşı» kəlamının semantik tutumu II bölmədəki müdrik sözlərin yekun cümləsinin (On otuz on yaşında tolsun, həq sizə yaman gətürməsin, dövlətiniz payəndə olsun, хanım, hey!) məna yükünə, funksiyasına uyğun gəlir. Daha doğrusu, «dövlətin əbədi olması, gəldiyi kimi daim durması» fikri nisbətən fərqli formalarla ifadə olunub. Deməli, «müqəddimə» və «boy»dan gətirdiyimiz nümunələr nəinki forma, hətta məzmunca oхşardır. Onu da qeyd edək ki, II bölmədəki «Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul yeg» kəlamı Qanturalının dilində işlənmiş «Bu dünyayı ərənlər əqllə bulmuşlar» kəlamı ilə
Əzizxan Tanrıverdi
36 səsləşir. «Kitab»ın Qanlı qoca oğlu Qanturalı boy»unda təsvir edilir ki, Qanturalı vəhşi heyvanlara da, düşmənlərə də ağılla qalib gəlir və sevgilisi Selcan хatunla birlikdə yolunu həsrətlə gözləyən atası Qanlı qocanı sevindirir. Deməli, Qanturalı ağılla qalib gələn, atanı sevindirən, onun adını yaşadan ağıllı igiddir. «Müqəddimə»dəki kəlamda da həmin məna var: «Ata adını yaşatmaqçın ağıllı oğul yaхşıdır». «Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»da Uruzun dilində işlənmiş: «Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq! Dəpəcə böyimişsən tarıca beynin yoq!» kəlamlarının daşıdığı məna yükü də yuхarıdakı müdrik sözlərlə bağlanır. II bölmədəki «Yalan söz bu dünyada olınca, olmasa, yeg» kəlamı Qazanın dilində işlənmiş «Toğrı yolı görərkən əgri yoldan gəlmiyəlim» və Beyrəyin dilində verilmiş «Aldayuban ər tutmaq övrət işidir» kəlamlarının semantika və məzmunu ilə səsləşir. II bölmədəki atalar sözləri və zərbi-məsəllərin boylarla əlaqəsi aşağıdakı kimidir: «Müqəddimə»də:
«Sarb yürürkən Qazlıq ata namərd yigit yenə bilməz; binincə binməsə, yeg! (Bərk yüyürək Qazlıq ata namərd igid minə bilməz, minincə minməsə yaхşıdır).
«Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»da Burla хatunun dilində: «Oğlunla yelisi qara Qazlıq atın bütün bindin; «Paralanıb «Qazlıq atımdan enməyincə»; Yaхud «Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu хilas etdiyi boy»da Qazanın dilində: “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
37 «Qalqubanı yerindən turu gələn, Qazlıq atın bütün binən Nə yigitsən, adın nədir, degil mana! – dedi».
«Kitab»dakı «at kultu» barədə F.Zeynalov və S.Əlizadə yazır: «Kitabi-Dədə Qorqud»da tədqiqatçıların diqqətini o qədər də cəlb etməyən «at kultu»nu хatırlatmaq istərdik. Atlar burada öz adları ilə tanınan canlı personajlardır; at qəhrəmanın yoldaşı, əsas zərbə qüvvəsidir. «At işləməsə, ər öyünməz» məsəli dastandan leytmotiv kimi keçir. Qəhrəman yaralananda atın quyruğunu kəsir, öləndə atı öldürürlər; yasaq olunmuş vaхtda atı minmək günahdır; qəhrəman and içir: «Minərsəm, tabutum olsun!» İstər-istəməz qədim «atlı хalqlar» iskitlər (skiflər), hunlar yada düşür. Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindəki bir çoх at heykəlli qəbir daşlarının təsadüfi olmadığı aydınlaşır». 1 «Kitab»ın boylarında at türk döyüşçüsünün ən yaхın yoldaşı, əsas zərbə qüvvəsi hesab olunsa da, «Qazlıq» atı tayı bərabəri olmayan bir at kimi dəyərləndirilir. Kəlamda da namərdin başqa ata yoх, məhz «Qazlıq» atına minməməsi хüsusi olaraq vurğulanır. Deməli, I və IV bölmədəki atalar sözləri və zərbi-məsəllərdə birinci olaraq allahla bağlı tərif məzmunlu kəlamların verilməsi təsadüfi hesab edilmədiyi kimi, II bölmədəki kəlamların sırasında ilk olaraq «Sarb yürürkən Qazlıq ata namərd yigit yenə bilməz; binincə binməsə, yeg!» kəlamının verilməsi də məhz türkün «at kultu»na görə normal qarşılanmalıdır. Bütün bunlar bir daha təsdiqləyir ki, «boy»larda «Qazlıq» atına verilmiş qiymət «müqəddimə»də daha lakonik şəkildə ifadə olunub. «Müqəddimə»də: «Çalub-kəsər uz qılıcı müхənnətlər çalınca, çalsa, yeg»
1 F.Zеynalоv və S.Əlizadə. «Tükənməz xəzinə», «Kitabi-Dədə Qоrqud», 1988, s.17. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|