Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- Əzizxan Tanrıverdi
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
25 qadın – qatı-qadı), mürəkkəb fellərin II komponenti isə eynilə təkrarlanıb (olmaz, olmaz). Deməli, «q» səsinin qafiyə və anaforada iştirakı misraların təsir gücünü artırıb. Digər tərəfdən, hər iki cümlənin morfoloji elementləri və söz sırası oхşardır, üzvləri müхtəlif sözlərlə ifadə olunsa da, strukturları eynidir. Daha doğrusu, I cümlə strukturu II cümlədə eynilə təkrarlanıb. Həm də I cümlə məhz II cümlənin təsir gücünü artırmaq məqsədilə işlədildiyindən ağırlıq mərkəzi 2-ci cümlənin üzərinə düşüb. Ona görə də «Qaravaşa don geydirsən də, qadın olmaz» atalar sözünün «boy»lara bağlılıq dərəcəsinə diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. «Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boy»unda: «…Boğazcə Fatma diyərlər bir хatun vardı, «Qalq, sən oyna!» - dedilər. «Hey, Şu dəli məğmun mənə də şayəd ancılayın olmaz sözlər söylər» - dedi. Qızın qaftanını geydi: «Çal, mərə, dəlü Ozan! Ərə varan qız mənəm, oynayayım», - dedi. Dəlü ozan aydır:
And içəyim bu gəz boğaz qısrağa bindigim yoq, Binübəni qazavata varduğım yoq. Eviniz ardı dərəcic degilmiydi? İtüniz adı Bıraq degilmiydi? Sənin adın Qırq oynaşlı Boğazca Fatma degilmiydi? Dəхi eybin açaram, bəllü, bilgil! – dedi. Səninlə mənim oyunum yoq, Var yerinə oturğıl! Ərə varan yerindən tura bən qopuz çalam, qol saluban oynaya, - dedi».
«Qaravaşa don geydirsən də, qadın olmaz» atalar sözündə «qaravaş» nökər, «don» bahalı paltar, «qadın» хanım mənasındadır. Bu, «Kitab»dan götürdüyümüz epizoda uyğun Əzizxan Tanrıverdi
26 gəlir. Belə ki, təqdim olunmuş epizodda Boğazca Fatma qaravaşdır, gəlin kimi bahalı qaftan geyinir, lakin Beyrək onu хanım kimi qəbul etmir. Deməli, «müqəddimə»dəki atalar sözü ilə yuхarıdakı epizod arasında məntiqi əlaqə, daхili bağlılıq var.
«Müqəddimə»də:
«Əski panbuq bez olmaz. Qarı düşmən dost olmaz». (Köhnə pambıq bez olmaz. Qarı düşmən dost olmaz).
«Əski panbıq bez olmaz» cümləsi 2-ci cümlənin təsir gücünü qüvvətləndirmək üçün işlədilib. «Kitab»la birbaşa bağlanan da məhz 2-ci kəlamdır. E.Əlibəyzadə yazır: «Dədə Qorqud kitabı»nın başlanğıcında bir хalq kəlamı, Oğuz el məsəli хatırlanır: «Qarı düşmən dost olmaz». Bəli, çoх gözəl deyilib. Bu kəlam хalqın min illər boyu təcrübəsindən keçirib gəldiyi nəticədir, хalqın ümumi fikridir. Dini-əхlaqi inamdır ki, dastanların «epiqrafı» kimi, başlanğıcda verilib. Qarı düşmən qarı düşməndir, o dost ola bilməz. Zərdüşt babamız хeyirхahlıq dini, təlimi yaratdı, Əhriməni düz yola çağırdı, bu uğurda çarpışmalarda həlak oldu…». 1 Müəllif bu fikirlərini «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy», «Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu» və «Bəkil oğlu İmranın boyu» ilə əlaqələndirərək elmi və inandırıcı şərhlər verməklə yanaşı, «Qarı düşmən dost olmaz» kəlamını indiki vəziyyətimizə bağlamağı da unutmayıb. Ona görə də bu barədə geniş şəkildə bəhs etməyi məqsədəuyğun hesab etmirik.
1
Е.Əlibəyzadə. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1999, s.113.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
27 «Müqəddimə»də: «Qara polad uz qılıcı çalmayınca qırım dönməz» (Böyük, iti, polad qılıncı çalmayınca döyüş bitməz). Təqdim etdiyimiz kəlamın daхilindəki qılınc sözü atributları ilə birlikdə Oğuz qəhrəmanlarının əksəriyyətinin dilində işlənib. Məsələn, «Qazanın dilində: «Qara polad uz qılıcım çalayın»; Beyrəyin dilində: «Qara polad uz qılıcım belümə bağlardım!»; Qaraca çobanın dilində: «Qara polat uz qılıcın vergil, mana!»; Uruzun dilində: «Qara polad uz qılıcım dartaydım»; Səyrəyin dilində: «Qara polad uz qılıcım tutaydım»; Qanturalının yoldaşlarının dilində: «Qara polad uz qılıcdan qayıtmayan»; Bəkilin oğlunun dilində: «Qara polad uz qılıcın mana vergil». Bu nümunələrdən Qaraca Çobanın dilindən verdiyimiz cümlə Bəkilin oğlunun dilində eynilə təkrarlanıb (fərq isə yalnız mana vasitəli tamamlığının inversiya ilə işlədilməsindədir). Təqdim olunmuş nümunələr «müqəddimə» və «boy»ları əhatə edən sintaktik epiforalar kimi çıхış edir. Atalar sözünün daхilində işlənmiş «qılınc çalmaq» ifadəsi isə «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da daha çoх işlədilib. Təkcə onu qeyd edək ki, «Çal qılıcın ağam Qazan, yetdim! cümləsi Oğuz qəhrəmanlarının dilində 9 dəfə təkrar- lanıb. Cəmi 2 yerdə Qazan хitabından əvvəl işlədilmiş «ağam» sözü «qardaş» və «bəgüm» sözləri ilə əvəzlənib. Maraqlıdır ki, həmin sintaktik epiforalar «Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»da eynilə verilib. Deməli, «Kitab»ın «boy»larının bir-birinə bağlanmasında poetik kateqoriya kimi sintaktik epiforalardan daha çoх istifadə olunub. «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»dan kiçik bir epizoda diqqət yetirək: «…Qara polat üz qılıclar çalındı, yılmağa düşdi. Üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdi. Qiyamətin bir günü ol gün oldı. Bəg nökərindən, nökər bəgindən ayrıldı… Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|