Microsoft Word firidun met doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè
26 F.Köçərli ədəbiyyatın lisani-şifahi və qələmi-yazılı qollarını fərqləndirir və doğru deyir ki, yaranma tarixinə görə, Azərbaycan xalqının lisani ədəbiyyatı onun qələmi ədəbiyyatından qat-qat qocadır; bu ədəbiyyatın ilk nümunələri min illər bundan əvvəl – daş dövründə müasir azərbaycanlının ulu babalarının həyat təcrü- bələri əsasında yaradılmış, zaman-zaman ağızdan-ağıza, nəsildən- nəsilə, boydan-boya, eldən-elə keçdikcə cilalanıb biçimlənmiş, mənəvi sərvətə çevrilmişdir. “Qələmi ədəbiyyat isə başqa tərz ilə hüsula gəlir. Bunda hər bir nağıl və hekayənin məxsusi katibi və münşisi və hər bir təsnifin öz müsənnifi və hər bir şeir və qəzəlin müəyyən şairi vardır. Əlbəttə, bu qisim əsərlərdə milliyyət nişa- nəsi və milliyyət rayihəsi çəndan müşahidə olunmaz. Vəli bir müsənnif və şair nə qədər öz millətinə yavuq olsa, onun adat və xasiyyətləri üzrə nəşvü nüma tapsa, milliyyət qanı onun damarla- rında nə qədər artıq cərəyan etsə, bir o qədər onun əsərlərində dəxi milliyyət qoxusu və milliyyət nişanəsi artıq görünəcəkdir”. 31
fazil həqiqətdə ol ədib və şairdir ki, öz millətinin dili ilə danışa, ürəyi ilə, hissi və ağılı ilə fikir edə”. 32
onun müəllifi ədəbiyyat tarixinin yazılmasına elmi-nəzəri və me- todoloji baxımdan düzgün yanaşmış, əsərinin “Başlanğıc” hissə- sində şifahi ədəbiyyatın müxtəlif janrları: nağıl, tapmaca, məsəl, nəğmə və s. barədə söhbət açmaqla əslində ədəbiyyat tarixi ya- ratmağın elmi yolunu göstərmişdir. Ədəbiyyat ilkin olaraq şifahi şəkildə yarandığından F.Köçərli də şair və yazıçılardan öncə şifahi ədəbiyyat haqqında söz açmağı vacib saymış, bu yolla milli ədəbiyyatın tarixini onun şifahi ədəbiyyatdan başlamaq prinsi- pinin gözəl örnəyini göstərmişdir. “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı coğrafi bölgü üzrə yazılmış
1978, S.70-71. 31 Yenə orada.- S.77. 32 Yenə orada. Áèáëèîãðàôèéà
27 və şairlər kitabın “Gəncə”, “Şirvan və Şamaxı”, “Qarabağ – Şuşa şəhəri”, “Quba”, “İrəvan şairləri”, “Dərbənd şairləri” bölmələrin- də qruplaşdırılmışdır. M.Füzuli bu regionların heç birinə daxil edilmir. Məsələnin görünən səbəbi odur ki, doğrudan da adı çə- kilən yerlərin heç birinə Füzulinin dəxli yoxdur: ərazi baxımından o, tamam başqa bir ədəbi-mədəni və elmi mühitin yetirməsidir. F.Köçərliyə görə, Azərbaycan türkləri “Zaqafqaziyanın Şərq və Cənubunda sükna edən Şəki, Şirvan, Səlyan, Bakı, Gəncə, Qazax, Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan əhalisindən və İran dövlətinin şimali-şərqisində güzəran edən əqvam və təvayifdən ibarətdir”. Füzuli isə təkcə Azərbaycan, yaxud təkcə Osmanlı şairi deyil, ümumiyyətlə türk şairidir, bütün “türk şairlərinin babası hesab olunur” 33
dur”. 34 Alim Füzulidən ona görə bəhs edir ki, o, Azərbaycan şair- lərinin “sərvəri və pişvəri məqamındadır” və “ol fəsahət və bəla- ğət kanının təsiri bu əsrdəki (XIX yüzildəki – Z.Ə.) şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır”. 35 Məncə, “Azər- baycan ədəbiyyatı” kitabında F.Köçərlinin M.Füzuli ilə bir sırada və eyni səviyyədə Yusif Nabi və Əlişir Nəvainin də yaradıcı- lığından söz açması təsadüfi deyil; alim Füzuli ilə bərabər Nabi və Nəvaini də “Azərbaycan şüərasının pişvaları və ustadları mə- qamında” görür və milli ədəbiyyatın inkişafına onların da təsirini qeyd edir. Kitab elmi-nəzəri təhlillərlə bərabər bədii nümunələrlə də zəngindir. Onun səhifələrində yer alan şeirlər yüksək sənət ör- nəkləridir. Bu keyfiyyətinə görə “Azərbaycan ədəbiyyatı” müasir ədəbiyyat-müntəxabat dərsliklərini xatırladır; müəllif əvvəlcə şairin tərcümeyi-halından danışır, yaradıcılığının əsas istiqamətlə- rini aydınlaşdırır, faktlara söykənməklə fikirlərini əsaslandırır, sonra isə, məsələn, “Kəlami-Qovsi”, “Qəzəli-Nicat”, “Müəşşəri-
33 Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, I cild, Bakı, Elm, 1978, S.84. 34 Yenə orada, S.83. 35 Yenə orada, S.84. Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè
28 Ağaməsih Şirvani”, yaxud “Qəzəli-türki”, “Əyzən kəlami-türki”, “Əsərlərindən bir neçəsi burada zikr olunur” deyib şeir nümunə- ləri təqdim edir. Bu nümunələr F.Köçərlinin əsl sənət xiridarı, yüksək poetik duyum, incə zövq sahibi olmasından xəbər verir. Alim seçdiyi nümunələri elmi təhlil predmetinə çevirərkən onları həm ideya-məzmun, həm də bədiilik baxımından dəyərlən- dirir. Çox vaxt poetik mətnin daxilinə nüfuz edərək, hər beytin, bəndin, hətta misranın bədii yükünü – ağır-yüngüllüyünü üzə çıxardıb əyaniləşdirir. O, seçdiyi nümunələri əvvəlcə mənasına, şairin söylədiyi fikrə, sonra bu fikrin ifadə formasına, deyim tər- zinə görə qiymətləndirir və hər iki halda özünün ədəbi görüşlərini əxlaqi-ictimai baxışları ilə vəhdətdə ifadə edir. Bu keyfiyyət alimin Qövsi Təbrizi, Nişat Şirvani, Mustafa ağa Nasirin əsərlə- rindən bəhs edən fikir və mülahizələrində aydın görünür. “Azərbaycan ədəbiyyatı”nı Firidun bəy özü üçün “əziz və mübarək bir kitab” hesab edir, onun “ləyaqətli tərzdə və gözəl surətdə təb olunmasını” arzulayırdı. Alimin bu arzusunu xalqının qədirbilən övladları həyata keçirmiş, F.Köçərlinin vəfatından sonra kitab üç dəfə böyük tirajla nəşr olunaraq ictimaiyyətə çatdırılmış, haqqında Mir Cəlal, K.Talıbzadə, B.Nəbiyev, F.Hü- seynov, İ.Bəktaşi, R.Qənbərqızı, Elçin, Ş.Salmanov, T.Salamoğlu kimi tanınmış alimlər qiymətli elmi məqalə və kitablar yazaraq, onun xidmətlərini qədirşünaslıqla dəyərləndirmişlər. Müxtəlif millətlərin yaşayıb-fəaliyyət göstərdiyi bir mühitdə təhsil alan, işləyən və yazıb-yaradan Firidun bəy başqa xalqların da ziyalıları ilə yaxınlıq edir, onların ədib və şairlərinə böyük hörmət və sevgi ilə yanaşırdı. Onun “Anton Çexov”, “Gürcü şairi Akaki Sereteli yubileyinə dair”, “Nikolay Vasilyeviç Qoqol”, “Yakov Semyonoviç Qoqebaşvili”, “Dost və müəllim N.O.Lo- mourinin xatirəsi” məqalələrində rus ədəbiyyatının böyük nüma- yəndələrindən A.S.Puşkin, N.V.Qoqol, N.A.Nekrasov, İ.S.Tur- genev, F.M.Dostoyevski, L.N.Tolstoy, A.P.Çexov, A.M.Qorki, gürcü şairi Akaki Sereteli və b. haqqında qiymətli elmi fikirlər vardır. Alim F.Köçərli Azərbaycan şair və yazıçıları kimi başqa Áèáëèîãðàôèéà
29 millətlərdən olan ədibləri də ilk növbədə millilik, xalqa və milli ədəbiyyata xidmət, həqiqətpərəstlik – realizm baxımından dəyər- ləndirir, xalq həyatı və məişətini doğru-düzgün əks etdirən şair və yazıçıları həqiqi sənətkar sayırdı: “Rusların milli ədəbiyyatının binasını qoyan Puşkin və Qoqol olubdur. Bu iki müqtədir ədibin qələmi sayəsində rusların ədəbiyyatı təbii halına və təbii rənginə düşüb, firənglərin, ingilislərin və nemeslərin ədəbiyyatı təsirindən xilas olmağa başlayıbdır... Qoqol və Puşkin milli ədəbiyyatlarını məişətlərinin ayinəyi-həqiqətnüması edib özlərindən sonra gələn üdəba və şüəraya salamat bir məslək, müstəqim bir yol açıblar. Qoqol həqiqətnəvis ədiblərin (realistlərin) babası və pişrovi mənziləsindədir”. 36
lərdə yazıçının rus ədəbiyyatı tarixində mövqeyi müəyyənləşdi- rilmiş, onun yaradıcılığının başlıca məziyyəti – “həqiqətnəvis ədiblərin babası və pişovi” olması qeyd edilmişdir. Məqalədə Qoqolun həyatı, ailə mühiti, təhsili haqqında yığcam məlumat verilmiş, onun Jukovski və Puşkinlə tanışlığı, Qoqolun yaradıcı- lıq taleyində və həyatında bu tanışlığın faydalı rolu barədə da- nışılmışdır: “Peterburqda Qoqol məşhur Jukovski ilə tanış olur və onun vasitə və köməyi ilə kənardan özünə bir şüğl tapıb, maaş sarıdan işini bir az yüngülləşdirir. 1831-ci ildə Qoqol Puşkin ilə tanış olur və bu tanışlıqdan artıq istifadə edir. Puşkinin ona təsiri çox olur... Puşkin ilə yaxın olduqdan sonra Qoqola guya təzə bir həyat verilir: onun təbi, istiqaməti-qəlbi nuraniyyət və fikri cəla- dat (mökkəmlik, sabitlik, aydınlıq – Z.Ə.) kəsb edir. Bu vaxta ki- mi onun üçün qaranlıqda olan çox sirlər, pərdədə olan çox məna- lar açılıb aydınlığa çıxır”. 37
F.Köçərlinin bildirdiyinə görə “Qoqolun iki böyük və mötə- bər əsərinin məal (məna – Z.Ə.) və məzmununu ona Puşkin nəql edib, hər iki əsərin nə səbkü sayaqda yazılmasını şərh bə bəyan
36 Köçərli Firidun bəy. Əsərləri. Bakı, Elm və təhsil, 2013, S. 196. 37 Yenə orada, S.197. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|