Microsoft Word içindekiler doc

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 
  
Cilt: VII, Sayı 1, Sayfa: 121-128, İZMİR 2007. 
121 
 
TARİHÎ KAYNAKLARDA ŞABDAN BAATIR CANTAY OĞLU’NUN  
DEVLET FAALİYETLERİ 
Şabdan Baatır Cantay Oğlu’s Governmental Activities in the Historical Documents 
Döölötbek SAPARALİYEV
∗
 
Özet 
Makalede XIX yüzyılın ikinci yarısı ile XX yüzyılın ilk çeyreğinde kendisinin siyasi 
faaliyetleri ile Türkistan halklarının tarihlerine önemli iz bırakan  Şabdan Baatır Cantay 
Uulu’nun (1838-1912) Kırgızistan’daki Rusya’nın sömürgecilik siyasetine karşı durması ve 
kendi milleti için yaptığı hareketleri, onun içinde Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid ile olduğu 
siyasi irtibatları yeni arşiv belgelerinin temelinde araştırılmıştır. 
Anahtar Kelimeler: Alay, Suzak, Mekke ve Medine, Pişpek, Rusya, Türkistan, 
Türkiye 
Abstract 
In this paper, Şabdan Batı Cantay Uulu’s political activities between XIX. Century’s 
second half and XX. Century’s first quater (1838-1912) is examined. Uulu’s activities left 
important marks on Turkistan nations, he stood against the Russian colonial policies, engaged 
in political communication with Otoman Emperior Abdulhamid the second. His political 
activities is analysed on the new archive documents. 
Key Words: Alay, Suzak, Mecca, Medina, Pişpek, Russia, Turkistan, Turkey. 
Kırgızların ve Kırgızistan tarihi ile ilgili her hangi bir seviyede haberimiz olduğunu düşünmemize 
rağmen hayatı efsaneye dönüşerek, yüce gönüllü (ali cenap), iyi yürekli, bilge, cömert, merhametli, adil, 
dürüst, azimli, nüfuzlu gibi bir çok sıfatla anılan Şabdan Baatır Cantay oğlunun (1838 – 1912) ismi ile 
ilgili duymamış ve bilmemiş olanlarımız az değildir. Elbette ki bunu anlayışla karşılamak mümkündür. 
Çünkü o hakikaten Kırgız halkının tarihindeki karmaşık ve dönemeçli zamanlarında yaşamış, o zamanın 
basit bir tanığı olmaktan ziyade, yabancıların sömürgeci işgalleri koşullarında öz halkının layık bir oğlu 
olarak, yüce devlet adamı olduğunu ispatlamıştır. 
Tarihi kaynaklar ve 19. asrın ortalarından 20. asrın başlangıcına kadarki Kırgızistan’daki siyasi 
durumun analizi ederken, Rusya’nın sömürgeci yönetiminin, yeni ülkeyi idaresinde Şabdan Baatır’ın 
aracılık etmesinin zamanın  şartlarından kaynaklandığını ispatlıyor. O dönemdeki katı muhalifi olan, 
Pişpek mıntıkası amiri A. Talizin 1896 yılında şöyle yazar: “Şabdan Cantayev’in nüfuzu Rus hükümetine 
yaptığı hizmetlere dayanır;  Şabdan’ın soyluluğu ilk planda olmasına rağmen Kırgızların arasında 
birinciliği, o kendi aklı ve becerisi ile kazandı. Bir de onun, Pişpek amirlerinin hayal bile edemedikleri 
(baron  Ştakelberg ve G.A Kolpakovskiy hariç) çok nüfuzlu tanıdıkları vardır, bu yüzden diğer beylere 
yapılan muameleyi Şabdan Baatır’a yapamazsınız. Bu halk Şabdan’ı Rus hükümeti nezdinde güçlü ve 
saygı değer sayıyor. Özellikle onun emeklerine değer veriyorlar ve Kırgızların dediği gibi onun 
kendisinin kıymetini bilen birçok efendilerle tanışıklığı vardır”
1
. Kısa bir süre sonra, Rus idaresinin bir 
diğer temsilcisi, Yedisu vilayetinin askeri valisinin özel vazifeli müşaviri N.A Prokopov, Yedisu 
eyaletinin askeri valisi P.P. Ostaşkin’e 1913 yılının 18 Haziranında yazdığı raporunda Tokmok 
                                                 
∗
 Doç. Dr., Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekan Yardımcısı 
1
 Kazakistan Cumhuriyeti Merkezî Devlet Arşivi (Bundan sonra kısaça: KCMDA), Fond (Bundan sonra kısaca: F.). 44. Opis 
(Bundan sonra kısaca: Op). 1. Delo (Bundan sonra kısaca: D). 695. List (Bundan sonra kısaca: L). 2. 

---

Döölötbek Saparaliyev 
122 
bölümünün pristav ştabs – kaptanı Y. Kutukov ile Şabdan’ın yakın münasebetini açıklarken şöyle yazar: 
Yedisu eyaletlerindeki Kırgızlar arasında  Şabdan Cantaev’in olağanüstü nüfuza sahip olması, sadece 
Tokmok bölümünün değil, bütün Pişpek mıntıkasının yönetim işlerindeki yerel idarenin yükünü hafifletip 
Kırgızlar arasındaki büyük anlaşmazlıklar ile hayvan ve at hırsızlığını durdurarak, Rus halkının 
muamelesini de düzene sokabildi. 1920 yılının 22 Aralığında meydana gelen depremden sonra ise, 
Sarıbagış ve Atake beldelerinde depremden zarar görenlerden haberdar olarak, onlara destek çıkarak, 
yardım parası dağıtılmasını tertipledi. Şabdan Cantayev kendisinin yaptığı hizmetler karşılığında bir 
şeyler ummamıştır, hatta ima yoluyla bile hiç bir şey talep eden bir insan değildir, bu yüzden o Kırgızların 
arasında çok dürüst ve ali cenap insan olarak saygıdeğer biridir
2
. 
Şabdan Baatır’ın hayat tarzını ve devleti faaliyetlerine değinirken A. Talızin  şöyle yazar: “... o 
burada mıntıka amiri yardımcısına benzer bir rol oynuyor. Ona şikâyetler ile gelirler, yüksek makamın 
karşısında elinden geldiği, kudretli olduğu meselelerde arka çıkmasını ve mıntıkadaki borç anlaşmalarının 
kararlaştırılmasında Kırgızların adına kefil olmasını rica ederler. O toplum işleri ile her zaman ilgilenir... 
Halk bayramları sırasında onu selamlamak için gelen Kırgızların kalın kitlesine üç gün yemek verildiğini 
kendi gözlerimle gördüm. Halk oyunları sırasında müsabakalarda galip gelen Kırgızlara kâğıt para saçıp, 
ondan sonra heyecanlı halka gümüş paraları avuçla serperek, çocukça kahkaha atan Şabdan Baatır’ı da 
gördüm. Bir keresinde o bal kovanlardaki arılara bile hiç bir şey bırakmayarak yeni çekilen 18 pud bal ile 
Kırgızları doyurmuştu. Kendisinin son binek atını bile fakire verir”
3
. 
Tokmok’taki Rus – Tuzem mektebinin muallimi V. P Rovnyagin’in sözlerine göre: “Baatır’ın her 
bir günü iş günü idi. Onun evine uzaktan ve yakın yerlerden yüzlerce Kırgızlar işleri ile ve dilekleri ile 
gelirlerdi.  Şabdan Baatır yalnızca nüfuzu ile Örf hukuku boyunca iki tarafın anlaşmazlıklarını çözen 
hâkim sıfatlıyla ailevi ve örfi anlaşmazlıkları hallederdi. Baatır kendi devrindeki Kırgızların toplumsal 
düşünce ve duygularına egemen idi. O barış tohumları ekip, muhaliflerinin gönüllüsü olarak, zarar 
görenlere yardım eli uzatmıştır. Ziyarete gelen biçare Kırgızlar Baatır’ın evinden beslenirlerdi. At, koyun 
türdeki ve diğer armağanların hepsi tekrar halka dağıtılırdı. Baatır’ın da her hangi birine ret cevabı verdiği 
hiç bir zaman olmamıştır ve hiç bir Kırgız baatırdan hiç bir şey esirgememiştir”
4
. 
Şabdan’ın mıntıka amirinin gayri – resmi yardımcısı olmaktan başka, olağanüstü toplanan 
kurultayların ve tarafsız mahkemelerin bütün meselelerini resmi olarak denetlediğini görürüz. Bu hususta 
19. asrın 70’li yıllarında bir arşiv belgesinin altındaki satırlar bariz delil olabilir: “ Pişpek mıntıkasındaki 
Kara-Kırgızların beldelerinde, halkın yönetimi, boy Beylerinden ikisi olan Solto boyundan Çolponkul 
Tınaalı oğlu ve Sarbağışlardan Şabdan Baatır eline geçmiştir; onların elinde bütün hukuki ve idari iktidar 
toplanmıştır. Halk mahkemeleri olağanüstü kurultaylarda ancak adı geçen Beylerin ruhsatı ile hal olur”
5 
. 
Pişpek mıntıkası amirinin sözlerince” onun nazarında (Şabdan Baatır katıldığı zaman) belde idare hizmeti 
ve yasal mahkemeler gerektiği derecedeki öneminin kaybediyorlar”
6
. Bununla birlikte, askeri polis albayı 
Şabdan Cantayev’in hizmet listesinde yazıldığı üzere, o “resmen askeri hizmette değildi... Hem yerel 
yönetimde hem Rus sömürge idaresinde hiç bir makama sahip değildi”. Bunun ta kendisi vatana canı 
gönülden hizmet etmenin harikulade emsali değil midir
·! ?
Devlet idaresinde nadir rastlanan böyle bir olay 
her vatandaşın memuriyet koltuğu olmadan da toplum için yarar sağlayarak millet tarihinde iyi bir hatıra 
bırakmasının mümkün olduğunu ispatlar. 
Şabdan’ın siyası nüfuzu sadece Kırgızlarda değil Türkistan’daki Rus yönetiminin orta ve yüksek 
çevrelerinde de etkili olmuştur. Bu hususta Yedisu eyaletinin askeri valisine, makamını kötüye 
kullanması ve hizmet yerinde layık olmayan davranışları sebebiyle, Şabdan’ın teklifi ile 1890 yılında 
                                                 
2
 KCMDA F. 44. Op. 1. D. 20941 L. S.16 – 17 
3
 KCMDA F. 44. Op. 1. D. 695 L. 5 
4
 Rovnıyagin V. Voyskovoy Starşina Şabdan Djantaev (nekrolog) // Semireçenskoe Oblastnıye Vedomosti. 1912 y. 29 Nisan s. 9 
5
 Sit. po: Usenbayev K. O Şedrom Manape, O Smelom Batıre // Sovetskaya Kirgiziya 1991 y. 5 Ocak s. 6 
6
 KCMDA F. 44 Op. 1. D. 695. L. 4 

---