Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
47
baycan türkləri arasında opera əmələ gəlməsinin birinci amillə- rindən birisinin “şəbeh” olduğu şübhəsizdir. ...Azərbaycan operalarının forması (şəkli) Avropa operala- rından əxz edilmişsə, iştirak edənlərin üsulu-təğənnisi şəbehlər- dən götürülmüşdür. Təvafüt bir bundadır ki, operalar şəbehdən daha artıq və daha geniş bir surətdə mövcud dəstgahlarımızdan istifadə edib səhnə tərtibatı və “orkestr” istemalı ilə zahirdə Av- ropa operasına yavuq bir şəkil alır” 1 .
yən təkan rolunu belə bir fakt da oynamışdır: “Leyli və Məcnun” operasının yaranmasından hələ çox qabaq böyük maarif xadimi, “Əkinçi” qəzetinin redaktoru Həsənbəy Zərdabi Ü.Hacıbəyliyə “xalq melodiyaları əsasında opera yazmaq” ideyasını vermişdi. 2
disələrin mühüm amillər kimi əhəmiyyəti olmuşdur. Bunlardan biz həm əsrlər boyu xalq arasında musiqi ilə müşayiət olunan müxtəlif tamaşaları, oyunları, həm Şuşada və Bakıda verilən məşhur “Şərq konsertləri”ni, Azərbaycan dram teatrının bir çox tamaşalarını, həm də qərb və rus bəstəkarlarının klassik opera nümunələrini göstərə bilərik. İlk Azərbaycan operasının xalq arasında qazanmış böyük müvəffəqiyyəti haqda Üzeyir Hacıbəyli özü belə yazırdı: “Zən- nimcə, bu müvəffəqiyyət onunla izah edilir ki, artıq Azərbaycan xalqı öz səhnəsində Azərbaycan operasının yaranmasını gözlə- yirdi, “Leyli və Məcnun”da isə əsl xalq musiqisi ilə məşhur klassik süjet birləşmişdir”. 3
operası orta əsr dini ehkamlarına, feodal-patriarxal üsulun mühafizəkar ənənələrinə meydan oxuyan əsər oldu.
1 Hacıbəyov Ü. Əsərləri, II cild, B., 1965, s. 222. 2 Bu faktı bəstəkarın müasiri F.Ağazadə (Şərqli) Azərbaycan mətbuatının 50 illiyinə həsr edilmiş kitabında göstərmişdir. Həmin faktı Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikova da xatirələrində gətirmişdir. Bu faktları biz A.Sarabskinin “Azərbaycan musiqi teatrının yaranma və inkişafı” kitabı üzrə gətiririk. B., 1968, s. 42-43 (rus dilində). 3 Hacıbəyov Ü. Əsərləri, II cild, B., 1965, s. 275. 48
* * *
“Leyli və Məcnun” operasının librettosunu Üzeyir Hacıbəyli XVI əsrin böyük şairi Məhəmməd Füzulinin eyniadlı poeması əsasında yazmışdı. Bəstəkar operadakı qəzəllərin bəzilərini Fü- zulinin “Divan”ından götürmüşdü. Bəşər tarixində əbədi mövzu olan yüksək, ülvi məhəbbət mövzusunu tərənnüm edən “Leyli və Məcnun” əfsanəsinin tarixi çox qədimdir. Bu mövzu hələ ərəb şifahi xalq ədəbiyyatında mövcud imiş. Leyli və Məcnunun saf və faciəvi məhəbbəti əsrlər boyu bir çox sənətkarları həyə- canlandırmışdı. İlk dəfə bu mövzunu qələmə alan XII əsrin bö- yük mütəffəkir şairi Nizami Gəncəvi olmuşdur. Nizamidən son- ra bir sıra xalqların sənətkarları bu mövzuya müraciət etmişlər. Onlardan hindli Əmir Xosrov Dəhləvi (XII əsr), özbək Əlişir Nəvai (XV əsr), tacik Cami (XV əsr) və başqalarını göstərmək olar.
Lakin Üzeyir Hacıbəyli “Leyli və Məcnun” operasını yazar- kən məhz Füzulinin poemasına müraciət etmişdir. Əvvəla ona görə ki, Füzulinin poeması doğma Azərbaycan dilində yazılmış- dır, həm də ona görə ki, şairin qəzəlləri əsrlər boyu özünün axı- cılığı, musiqililiyilə xalq arasında məşhur idi. Azərbaycan xa- nəndələri isə illər boyu muğamları oxuyarkən Füzuli qəzəllərinə müraciət etmişdilər. Opera janrının xüsusiyyətiylə əlaqədar olaraq Üzeyir Hacı- bəyli əsərin librettosunu yazarkən Füzuli poemasının mətnini xeyli ixtisar etmişdi. Bir sıra hissələrin mətnini isə bəstəkar özü yazmışdı. Ü.Hacıbəyli Füzuli poemasında olan bəzi hadisələri, məsələn Məcnunun doğulmasını, onun atası ilə Məkkəyə getmə- sini, atasının məzarı üzərində Məcnunun naləsini və poemanın axırıncı səhnəsini verməmişdir. Lakin bununla bərabər, bəstəka- rın yüksək dramaturji hissiyatı, ona Füzuli poemasının əsas süjet fabulasını, ictimai fəlsəfi, əxlaqi ideyasını saxlamağa kömək et- mişdi. Ü.Hacıbəyli başqa dövrün sənətkarı kimi XVI əsrin poe- masına öz münasibətini bildirmiş, məhz ona görə poemadakı Leyli surətini operaya olduğu kimi köçürməmiş, onu daha fəal,
49
öz hüquqsuzluğunu daha aktiv bildirən qadın obrazı kimi ver- mişdir. Öz gələcək əsərlərində Azərbaycan qadınının emansipa- siyası uğrunda mübarizə aparan Ü.Hacıbəylinin yaratdığı qadın obrazları qalereyasında onun Leylisi ilk müvəffəqiyyətli surət olmuşdur. Orta əsr feodal cəmiyyətinin əxlaq normalarına mey- dan oxuyan Füzuli poemasının əsas pafosu Ü.Hacıbəylinin mu- siqisində müasir demokratik cizgilərlə daha da zənginləşmişdir.
“Leyli və Məcnun” operasını bəstəkar 1907-ci ildə yazmağa başlamışdı. Lakin bu mövzuda opera yazmaq fikrinə Ü.Hacıbəy- li hələ çox qabaqlar, 1897-1898-ci illərdə Şuşada yaşayarkən düşmüşdü. Biz bu faktı təkrar olduğuna baxmayaraq gətirməyə bilmirik. Bu illərdə 13 yaşlı Üzeyir doğma Şuşa şəhərində səhnə həvəskarlarının oynadığı “Məcnun Leylinin məzarı üstündə” mövzusunda kiçik bir səhnəni görmüşdü. Həmin səhnədə məş- hur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu Məcnun rolunu oynayırdı. Üzeyirin özü isə xorda oxuyurdu. Bu səhnə kiçik Üzeyiri elə hə- yəcanlandırmışdı ki, bir neçə ildən sonra Bakıya gələndə onda opera yazmaq fikri daha da güclənmişdi. Operanın yaranma tari- xini xatırlayan bəstəkar yazırdı: “Mən xalq yaradıcılığının klas- sik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etməyi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi”
1 .
1 Üzeyir Hacıbəyov. Əsərləri, II cild, B., 1965, s. 274-275. Operanın məzmunu belədir: iki qonşu ərəb qəbilələrinin övladları Qeys və Leyli bir-birini böyük məhəbbətlə sevirlər. Onların gizli məhəbbəti çox tez aşkar olur. Leylinin yoldaşları bu xəbərlə onun anasını agah edirlər. Leylinin anası qızına öyüd-nəsihət verir. Qeysin ata-anası Leylinin evinə elçi göndərir. Lakin Leylinin atası iki gəncin məhəbbətinə mane olaraq Qeysi Məcnun ad- landırır və elçilərə rədd cavabı verir. Bu xəbəri eşidən Qeys səhralara düşərək həqiqətən Məcnun olur. Məcnunun atası onu səhrada tapır, oğluna yalvarır ki, evə qayıtsın, lakin Məcnun yalnız Leyliyə olan məhəbbəti və onun xəyalıyla yaşayır. Səhradan keçən ərəblər və onların sərkərdəsi Nofəl Məcnunun dərdi-
Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|