Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
lalarının gələcək ailəvi həyatlarını korlayan cahil valideynin hə- rəkətlərinə qarşı etirazdır. “Ər və arvad” çadraya qarşı birinci mübarizədir. “Şah İsmayıl” (M.Maqomayevin operasıdır – Z.S.) müstəbid hökmdarları dizin-dizin süründürən inqilabçıyanə bir məzmundur. “Əsli və Kərəm” iki millət arasında sülh və səlamət əbqasına vasitə ola bilən bir hekayədir. “Şah Abbas” odunçuluq ilə yaşayan bir kəndli qızının ağıl və dərrakəsinin şahlarınkından daha artıq olduğunu göstərən ibrəta- miz bir əsərdir. “O olmasın, bu olsun”a gəldikdə bu operetta məzmunca bu günkü yaşadığımız inqilabi yeni həyata o qədər yaxındır ki, guya bu günkü gün üçün yazılmış təbliği bir ədəbiyyat cümləsindəndir, çünki ümumi mənfi tiplərin həmin hamısı bu pyesdə mövcud olub bütün bəd əməlləri gülünc bir surətdə meydana qoyur” 1 . Gördüyümüz kimi, Ü.Hacıbəyli həm özünün, həm də digər bəs- təkarların yaratdıqları inqilabdan əvvəlki Azərbaycan opera və ope- rettalarının ideyalarının dövrün mütərəqqi meyilləri ilə həmahəng səslənməsini başa düşür və bunu dəqiq ifadə edir. Bu xasiyyətna- mələrin sosioloji istiqaməti sovet dövrü üçün xarakterdir. İnqilabdan əvvəlki illərdə Ü.Hacıbəyli öz əsərlərinin əsasən əxlaqi-tərbiyəvi, mədəni-maarifçi əhəmiyyətini qeyd edirdi. İş burada yalnız senzura mülahizələri ilə bağlı deyil (doğrudur, bu- nun da müəyyən rolu vardır). Ü.Hacıbəyli inqilabdan əvvəl xal- qın vəziyyətinin yaxşılaşması yolunu proletariatın inqilabi mü- barizəsində deyil, demokratik azadlıqlarda və kütlələrin geniş maariflənməsində görürdü, incəsənət qarşısında o dövrdə qoydu- ğu ictimai-estetik məsələlər də buradan irəli gəlirdi. Maraqlıdır ki, hələ inqilabdan əvvəl Üzeyir Hacıbəyli xalqı tə- nəzzülə doğru aparan bir sıra “tənqidçilərə” qarşı çıxaraq operanın ictimai həyatda rolunu düzgün başa düşmüş, onun tərbiyəvi əhə- miyyətini göstərmişdir. Bəstəkar Azərbaycanda opera sənətinin ya-
1 Hacıbəyov Ü. Azərbaycanda musiqi tərəqqisi. Əsərləri, II c., B., 1965, s. 244. 16 ranması və inkişafı haqqında qiymətli fikirlər söyləmiş, musiqili səhnə əsərinin bədii-estetik əhəmiyyətini doğru izah etmişdi. İnqilabdan əvvəlki tənqidçilərdən H.B.Şirvanski “Müsəl- manların teatrı haqqında bir neçə söz” adlı məqaləsində yazırdı: “İndi, bu nə qədər xoşa gəlməsə də etiraf etməliyik ki, opera drama və komediyanı tamamilə sıxışdırıb aradan çıxarmışdır, hal- buki müsəlmanların teatrın bu növlərinə olan ehtiyacı olduqca böyükdür” 1 . Opera və operettaların lüzumsuzluğu haqqında “İqbal” qəze- tinin 64-cü nömrəsində başqa birisi yazırdı: “İştə, drama və sairə faciələr bu qədər millətə mənəvi mənfəət verərkən, onları operaya və ya operettaya öyrətmək bir dürlü bizi məmnun edəmiyor”. Lakin eyni zamanda məqalə sahibi Ü.Ha- cıbəylinin əsərlərinin əhəmiyyətini etiraf etməyə məcbur olmuşdu: “Söz yox ki, Hacıbəyli cənablarının əsərləri məslək və fikri-ali- dən xali deyildir. Lakin biz müsəlmanlarda hələlik elə nazik baş yoxdur ki, o məslək və ideyanı çalğı lisanında əxz eyləyə bilək..”. 2
* * *
1917-ci ildə “Kaspi” qəzetinin səhifələrində Üzeyir Hacıbəyli ilə mübahisəyə girən digər tənqidçi-publisist Əsəd Məmmədov-Əhliyev idi. Əvvəlki tənqidçilərin fikirlərini təkrar edən Əhliyev yazırdı: “Bizim teatr fəaliyyətimiz opera və operettalardan başlamış- dır, halbuki bu axırıncılar tərbiyəvi mənada səhnə sənətinin ikin- ci və hətta üçüncü dərəcəli məhsuludurlar. Təbir caizsə, ac olan adamı şirin xörəkləri andıran operetta və yüngül süjetli digər əsərlərlə doyuzdurmaq olmaz. Ruhən ac olan bizim üçün əsas xörəklər, yəni dramalar la- zımdır” 3
O, dramın birinci dərəcəli janr olmasını isbat etməyə çalışa- raq, onun xeyrinə aşağıdakı dəlilləri gətirir:
1 “Kaspi” qəzeti, 1917, 2 (15) sentyabr № 196. 2 “İqbal” qəzeti, 1917, № 64. 3 “Kaspi” qəzeti, 1917, № 246, 253. 17
“Əgər teatrın inkişaf tarixini izləsək görərik ki, bütün xalq- larda inkişaf bir qanuna tabe olur: əvvəl tragediya inkişaf edir, melodrama və səhnə sənətinin digər növləri isə həm idrakın, həm də estetik inkişafın müəyyən yüksək pilləsinin əlamətidir” 1 .
olduğunu dəlil gətirir, xalqın tərəqqisini uşağın tərbiyə və təhsili ilə müqayisə edir və onun opera kimi bir janrı dərk edə bilməyə- cəyi fikrini irəli sürürdü. Əhliyev bunu belə ifadə etmişdi: “Xırdaca uşağı birdən-birə gimnaziyanın yuxarı sinfinə qoymaq, habelə ibtidai məktəb şa- girdini darülfünuna vermək olmaz” və “ümumi inkişafın birinci pilləsində olan biz müsəlmanlar ilə (mən ayrı-ayrı şəxsləri yox, kütləni götürürəm) əlifba sinfinin şagirdləri kimi musiqi və poe- ziyanın dilində yox, hamıya aydın dildə danışmaq vacibdir” 2 . Dramın və operettanın dinləyiciyə müxtəlif təsir bağışlamasın- dan danışan Əhliyev yeni səhf fikirlərə uyaraq deyirdi ki, “bədii te- atrda olan və pyesə baxan hər kəs elə həmin gün özündə bir dəyişik- lik hiss edir, elə bil tamaşaçının bütün təbiəti nəcibləşir, halbuki ope- retta tamaşaçısının yeni təəssüratı ancaq əyləncə xarakterindədir”. Beləliklə, Əhliyevin fikrincə, “drama tərbiyəvi amil kimi hə- mişə teatr sənətinin başqa növlərindən qabaqda olacaqdır” 3 . Ü.Hacıbəyli mürtəce xasiyyət daşıyan, sənəti tənəzzülə apa- ran bu hücumları etinasız buraxa bilməzdi. O, məqalələrində publisistlərin bu fikirlərini ifşa etmiş, Azərbaycan dram və ope- rasının inkişaf yollarını düzgün başa salmışdı. Qeyd etdiyimiz kimi, o illərdə Ü.Hacıbəyli Azərbaycan ope- ra və operettaların əsas əhəmiyyətini onların tərbiyəvi funksiya- sında görürdü. Bu məsələyə dair o, “Səhnənin tərbiyəvi əhəmiy- yəti haqqında” və “Opera və dramanın tərbiyəvi əhəmiyyəti haq- qında” adlı məqalələr yazmışdır. 1917-ci ildə “Kaspi” qəzetində çap olunan bu məqalələri o, publisist Əsəd Məmmədov-Əhliye- vin çıxışına cavab olaraq yazmışdır. 1917-ci ildə Bakıda Azər- baycan teatr işçilərinin professional ittifaqı təşkil olunmuşdur.
1 “Kaspi” qəzeti, 1917, № 246, 235. 2 Yenə orada. 3 “Kaspi” qəzeti, 1917, № 253. Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|