Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
113
Sərdari-milli Səttarxan Məşrutə inqilabından il-
lər öncə bir müddət Qafqazın dəmir yol tikintisində adi 
fəhlə  işləmiş  və bir neçə gün kərpic sexində briqadir 
olmuşdu.
1
 
“Səfərnamə”də qeyd edildiyi  kimi, Arazın o ta-
yındakı müsəlmanlar, xüsusilə də, İrəvan müsəlmanları 
Nəsrəddin  şahı necə  məhəbbət və  təəssüb hissiylə 
qarşılamışdılarsa, onun ölüm xəbərini eşidəndə  də o 
qədər mütəəssir olmuş, kədərlənmişdilər. "Əxtər" 
qəzeti özünün 22-ci il 42-ci sayında (hicri-qəməri tarixi 
ilə 1313-cü il zilhəccənin 13-ü, miladi tarixi ilə  1896-
cı il mayın 16-sı) "Qarabağdan təsirli məktub" adlı bir 
yazı çap edib. Həmin yazının bir yerində deyilir: 
 
“Cənab, "Əxtər" yazarı 
Təəssüf ki, rüzgar başqa cür oldu. 
Gözlərdəki yaş Ceyhun oldu. 
Təkcə dövlət ziyan görmədi bu hadisədən 
Bütün dünyanın qəlbi qanla doldu. 
 
Həqiqətən, siyasət məzhərinin, xudavəndin haki-
miyyət nümayəndəsinin başına gələn bədbəxtlik bütün 
insanların qəlbinə təsir edib. Çünki şad və gözəl günlə-
rin ən xoş çağında taxt-tac sahibinin və millətin hamı-
sının vücuduna sədəmə toxunub. Bütün Qafqaz müsəl-
manlarının qəlbində bunun təsiri var. Buna görə də Tif-
lis, İrəvan, Naxçıvan, Bakı və digər kimi şəhərlər ma-
təm bayrağı qaldırıb,  əzadarlıq mərasimində  sıraya 
durublar”.   
                                                 
1
 R.Rəisniya. Do mobare-ze conbeş-e məşrute, səh. 8 

---

 
 
114
İrəvan XX əsrin astanasında 
 
XX əsrin astanasında, rüsvayçı Türkmənçay müqa-
viləsinin bağlanmasından və Arazın o tayındakı vila-
yətlərin İrandan ayrılmasından  70 ildən artıq vaxt keç-
məsinə baxmayaraq, hələ  də gediş-gəliş davam edir, 
Arazın hər iki tərəfində yaşayan insanlar arasında 
qırılmaz əlaqələr mövcud idi.  
Hicri-qəməri tarixi ilə 1311-ci ildən Təbrizdə nəşrə 
başlayan "Nasiri" qəzetinin bir çox şəhərlərdə nüma-
yəndəliyi vardı. Diqqətçəkən məqam budur ki, qəzetin 
Tehran və  İsfahan nümayəndəlikləri ilə yanaşı,  Araz 
çayının o biri sahilindəki şəhərlərin də əksəriyyətində, 
o cümlədən İrəvanda, Bakıda, Tiflisdə, Şuşada, Naxçı-
vanda, Ordubadda, Təmərxanşurada, Dərbənddə, Pet-
rovskidə  fəal müxbirləri çalışırdı. Onların göndərdik-
ləri xəbər və  məlumatlar qəzetin səhifələrində önəmli 
yer tuturdu. Ağamirzə  Cəfər Mirzəcanzadə "Nasiri" 
qəzetinin  İrəvan  şəhəri üzrə  məsul nümayəndəsi idi. 
Qəzetin hicri-qəməri tarixi ilə 1315-ci ilin rəbiüs-sani 
ayında nəşr olunmuş 17-ci sayında deyilirdi: "İrəvan-
dakı müxbirimizin yazdığına görə, həmin şəhərin mü-
səlmanları  və möminləri  elm və biliyə xüsusi diqqət 
yetirirlər. Onlar insan həyatının elmdən və bilikdən 
asılı olduğunu yaxşı bilirlər. Buna görə  də ibtidai 
məktəb təsis etmək üçün bir məclis təşkil ediblər.  Ən 
mötəbər müsəlmanların hər biri öz imkanı daxilində 
həmin məclisə pul köçürərək məktəb tikintisinə yardım 
etməyi qərara alıb. Yaxın zamanda yeni üsullu 
məktəbin bünövrəsi qoyulacaq. İnşallah, onların bu 
xeyirli işi fayda verəcək və tez bir zamanda məktəb 
fəaliyyətə başlayıb və müsəlman balalarına xidmət 

---

 
 
115
edəcək. Allah təala ölkəmizin bütün insanlarını huşyar 
və ayıq etsin”. 
Həmin qəzetin 20-ci sayında isə belə bir məlumat 
vardır: "İrəvan quberniyasının Aleksandropol şəhərin-
də qeyri-millətdən olan bir şəxsdə yaşı təxminən 1200 
il olan antikvar bir qılınc vardır. Qılıncın üzərində iki 
möhür çəkilmiş və Kufə xəttilə qızılla qazılmış aşağı-
dakı cümlələr vardır: “Sən  şahi-mərdan  Əlidən qalıb-
san yadigar, La fəta illa Əli la seyfə illa Zülfiqar ya 
rəhmanir-rəhim”. Qılınc sahibinin fikrincə, o, mövlalar 
mövlası əleyhüssəlam zamanında Abbasa məxsus olub. 
Qılıncı  əldə etmək istəyən  şəxs  İrəvan quberniyasının 
Aleksandrapol şəhərində tacir Molla Əli bin Kərbəlayi 
Tarıverdiyə müraciət edə bilər".  
Bu illərdə Qacariyyə dövlətindəki kasıblıq və 
işsizlik ucbatından əhalinin çox böyük hissəsi Arazın o 
biri tayına mühacirət edir, bu  şəhərlərdə işə düzəlirdi-
lər. Abdulla Mustafa yazır: "Qacar dövlətinin  təbəələ-
rinin böyük hissəsi Qafqaza gəlmişdi. Hər il xeyli azər-
baycanlı fəhləlik üçün Rusiya torpaqlarına üz tuturdu... 
Fəhlələrdən  əlavə, buraya əvvəldən xeyli iranlı köçüb 
gəlmiş və onlar kiçik köşklərdə alver edirdilər. Onların 
bəzisinin çox böyük ticarət evləri də vardı... Bu ticarət 
evlərindəki işləri istiqamətləndirmək və  fəhlələrə 
məsləhət vermək üçün Qacarlar  dövləti Tiflisdə bir 
baş konsulluq, Bakı  və Batum şəhərlərində isə iki 
konsulluq açmışdı. Bundan əlavə,  İrəvanın vilayətinin 
hər bir şəhərində, Gəncədə, Vladiqafqazda bir konsul 
köməkçisi çalışırdı...".
1
       
Qahirədə çap olunan "Hikmət" qəzeti "Tərcüman"a 
istinad edərək bütün Rusiyadakı  və Arazın o biri 
                                                 
1
 Abdulla Mustafa. Mənim həyatım və yaxud Qacariyyə dövrünün 
ictimai və inzibati tarixi. II cild, səh. 92 

---

 
 
116
sahilindəki  əsas vilayətlərdə yaşayan müsəlmanların 
statistikasını  dərc etmişdir.  Bu qəzetin hicri-qəməri 
tarixi ilə 1322-ci ilin şəvval ayında (miladi tarixi ilə 
1904-cü ilin dekabrın 8-də) çap olunan 838-ci sayında 
deyilir: "...1905-ci ildə Rusiya dövlətində müsəlman-
ların sayı 18 milyona çatmışdır. Onların 12 milyon 
nəfəri sünni, 6 milyona qədəri isə  Cəfəri məzhəbinə 
aiddir. Onlar türk, türkmən, tatar, qırğız, çeçen, avar, 
çərkəz, laz və başqa dillərdə danışırlar. Taciklərin 
danışdığı dil isə farsca-türkcənin qarışığından ibarətdir. 
Həmin məqalədə Qafqaz müsəlmanlarının sayı 3 
milyon 208 min 875 nəfər göstərilmişdir. Onların 352. 
351 nəfəri İrəvan müsəlmanlarıdır". 
Şəmsi təqvimi ilə 1285-ci ilin mordad ayından 
1286-cı ilin tir ayına qədər Fransanın Qacarlar 
dövlətində  səlahiyyətli nümayəndəsi kimi çalışan və 
əsl adı Kular Desko olan Ujen Uben həmin dövrdə bir 
sıra vilayətlərə, o cümlədən Azərbaycana səfər etmiş 
və yol qeydlərini sonradan kitab halında nəşr etdirmiş-
dir. O öz “Səfərnamə”sinin bir yerində  İrəvanı azər-
baycanlıların şəhəri adlandırır və yerli dilin xarakteris-
tikasını verməyə çalışır. O yazır: "Qəzvindən çıxandan 
sonra fars dili öz yerini yavaş-yavaş türk dilinə verir... 
Yalnız bir neçə  kəndin sakini fars dilində danışır. 
Toponimlərin məzmunu, adların və sözlərin tələffüzü 
fars və ruscadır. Biz türk-azəri ləhcəsində danışan 
bölgəyə çatırıq. Həmin günlərdə  Təbrizdə,  İrəvanda, 
Tiflisdə, Bakıda söhbət əsasən rus ordusunun yaponlar 
tərəfindən məğlub edilməsinidən, Rusiyanın daxilində, 
eyni zamanda, Qafqazda və  İrəvanda  baş verən pro-
seslərdən gedirdi. Bu hadisələr XX əsrin  əvvəllərində 
mühüm dəyişikliklərə gətirib çıxardı.  

---