Microsoft Word kitabA5 Amin son doc

 
210
 
International                              
ISO 
 Standart 
   11074-1 
 Norme 
 
 International    
 Beynalxalq 
standart 
 
 
 
Soil quality – vocabulary 
 Part 
1: 
 
Terms and definitions relating to the 
 Protection 
and 
pollution of the soil 
 
 
Qualite du sol – vocabulaire 
 Partie 
1: 
 
Termes et difinitions relatives a la protection et a la 
pollution du sol 
 
 
Качество почв – словарь 
 
Часть 1: 
 
Термины и определения в области загрязнения и 
охраны почв 
 
 
 
 
ISO 
 
 
 
Şəkil 16.  İSO standarının titul vərəqi 
 
Torpağın funksiyaları insan və  ətraf mühit üçün torpağın 
dəyərini təsvir edir. Torpağın vacib funksiyaları 
aşağıdakılardır:  
-  Ekosistemin tərkib hissəsi kimi maddələr və enerji 
tsikllərinin idarəedilməsi; 

---

 
211
-  Bitkilərin, heyvanların və insanın həyat fəaliyyətinin 
təmin edilməsi; 
-  Binaların və tikintilərin əsasına qulluğu; 
-  Kənd təsərrüfatı  məhsullarının istehsalının təmin 
edilməsi; 
-  Su ehtiyatlarının toplanması və saxlanılması;  
-  Genetik rezervuar kimi; 
-  Təbiətin tarixi arxivi kimi; 
-  Arxeoloji paleoekoloji arxiv kimi; 
 Bunlara 
əlavə olaraq insan torpağı antropogen mənşəli 
maddə kimi istifadə edir, eləcə də torpaqda sudan və havadan 
çirkləndirici maddələr toplanır.  
 
İSO/TK 190 mütəxəssisləri nəticəyə  gəldilər ki, 
“çirklənmə” və “yoluxma” terminin təyini razılaşır. 
 
Təcrübədə hansısa maddələrin torpaqda konsentrasiyası 
ola bilər: 
a)  əsas səviyyəsində; 
b)  antropogen təsiri altında əsas səviyyəsindən yuxarı; 
 Maddələrin konsentrasiyaları çoxaldıqca: 
1)  elə konsentrasiya ola bilər ki, torpağın funksiyasına 
əlverişsiz təsir əmələ gələ bilər və nəhayət 
2)  torpağa pozulmuş torpaq kimi baxılar. 
Yüksək konsentrasiyalı maddələr təbii yolla da əmələ gələ bilər 
və torpağın funksiyalarına arzuolunmaz təsir göstərər.  
 “Çirklənmə” və “yoluxma” terminləri və onların 
ekvivalentləri digər dillərədə tətbiq olunur. 
 B-bəndinin 1)-ci və 2)-ci hissələri həm bir ölkədə həm 
də ölkələr arasında çox aşağı  dərəcəli razılaşma ilə  qəbul 
edilib. Müxtəlif mütəxəssislər ekspert qrupları ya da 
məsuliyyət daşıyan orqanlar onlardan müxtəlif mənada və 
müxtəlif  şəraitdə istifadə edirlər. Bəzən onları sinonim kimi, 
bəzən məhdudlaşmış halda istifadə edirlər. Onlardan prosesləin 
və torpaq keyfiyyətinin vəziyyətinin təsviri üçün istifadə 
edirlər.  

---

 
212
 Beləliklə,  İSO/TK 190 “şirklənmə” və “yoluxma” 
terminlərin tərifindən qaçaraq bunun əvəzinə istifadəçilərin 
diqqətini onlardan istifadə edərək, başa salmaq lazımdır ki, bu 
termin nə üçün tətbiq edilir. 
 
Torpağın xüsusiyyətlərinin və maddələrin terminləri 
Cədvəl 34 
Termin Tərif 
Paylanma koeffisienti 
Ətraf mühitin iki obyektində 
maddələrin konsentrasiyalarının 
nisbiliyi 
Torpaq-su koeffisientinin 
paylanması 
Torpağın bərk fazasının və torpaq 
suyunda maddələrin 
konsentrasiya nisbiliyi 
 
Üzvi maddə- torpaq-su 
koeffisientinin paylanması 
Üzvi maddənin və torpaq suyunda 
maddələrin konsentrasiyasının 
nisbiliyi  
Qeyd: Paylanma koeffisienti çox 
vaxt üzvi karbonun miqdarının 
torpaqda nisbiliyi ilə ifadə edilir. 
Biokonsentrasiya amili (BKA) 
Torpaqda maddənin 
konsentrasiyası 
və torpaq 
orqanizmlərdə nisbilik 
Torpaq-bitki koeffisienti 
Torpaqda maddələrin konsentra-
siyasının və bitkilərdə nisbiliyi 
Süzmə qabiliyyəti 
Torpaqda bərk həll olunmuş və ya 
qaz halında maddələrin saxlama 
və bağlama qabiliyyəti 
Sorbsiya 
Torpağın tərkib hissələri 
mübadilə formasında maddələrin 
bağlamaları  
Qeyd:  İon mübadiləsi səthə ad-
sorbsiya, üzvi maddələrin torpaq 
üzvi maddəsində həlli  
Persistentlik 
Maddələrin kimyəvi dəyişmələri, 
dözümlüyü 
Qeyd:1. Persistentlik ətraf 

---

 
213
mühitin  şəraiti ilə bağlıdır. Ona 
görə maddə bir torpaqda 
dözümlüdür, digərində dözümsüz. 
           2.    Persistentlik  maddənin 
yarım mübadilə vaxtı ilə ifa 
etmək olar, əgər ətraf mühit aydın 
müəyyən şəraitdir. 
Parçalanma 
Fiziki,  kimyəvi və bioloji 
proseslərin təsiri altında 
mürəkkəb üzvi maddələrin sadə 
molekullara və ionlara 
parçalanması   
Biodeqradasiya 
Canlı orqanizmlərin təsiri altında 
parçalanma 
Abiotik parçalanma (abiotik 
deqradasiya) 
Fiziki, kimyəvi təsirlər altında 
gedən parçalanma, məs. fotoliz, 
hidroliz, oksidləşmə və bərpa 
Minerallaşma 
Üzvi maddələrin və birləşmələrin 
CO
B
2
B
, H
B
2
B
O, oksidlərə, hidridlərə və 
digər mineral maddələrə 
parçalanması 
Humifikasiya 
Orqanizmlərin və ya onların 
hissələrinin parçalanması və sonra 
humus maddələrinin 
əmələ 
gəlməsi 
İlk deqradasiya 
Maddənin molekulyar 
strukturunun dəyişməsi ya da 
parçalanması elə  dərəcəyə çatır 
ki, onların bəzi xarakterik 
xüsusiyyətləri tam itir 
Son dərəcəli biodeqradasiya 
Tam minerallaşmaya qədər biode-
qradasiya 
Aqressiv torpaq şəraiti 
Tikinti və konstruksiyalar üçün 
potensial təhlükəli torpaq şəraiti 
 
 
 

---