Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Təmsil» və «Qayda»
- İkinci sual
- Günəş
119
müəllif həmin suallara bədahətən cavab yazdığını nəzərə çatdırır. Şeirin mənanı ifadə etməkdə sözün imkanlarını məhdudlaş- dırdığından şikayətlənir. Eyni zamanda burada Hüseyn Hərəvi- nin 15 sualının hamısını ardıcıllıqla sadalayır. Nəhayət, yenidən ayrı-ayrılıqda hər bir sual və ona verilən cavab gəlir. Cavabların bir çoxunda cavabdan sonra «Təmsil» və «Qayda» sərlövhələri ilə əlavə nəzm parçaları verilir ki, burada sənətkar öz cavablarını müqayisə, təşbeh və obrazlı deyimlərlə dolğunlaşdırır. Yəni poemada «təmsil» indiki anlamda əsas per- sonajları heyvanlardan ibarət bədii əsər mənasında deyil, başqa mənada işlədilir. Poema kiçik həcmli «Xatimə» ilə bitir. Müəllif həmin sonluqda əsərin adını və həmçinin öz adını xatırladır: Aldım o gülşənin ətri, dadını, «Sirr gülşəni» qoydum onun adını. ... Axır öz adımla bitirdim bunu, Onun Mahmud olsun, ilahi, sonu.
«Gülşəni-raz»ın mövzu və ideyası təsəvvüflə bağlıdır. Hü- seyn Hərəvinin M.Şəbüstəriyə göndərdiyi suallar sufizmin ayrı- ayrı problemləri, anlayış və istilahları ilə əlaqədar sorğulardan, filosof şairin həmin 15 suala cavabı isə bu sorğuların təsəvvüf və irfan nöqteyi-nəzərindən bədii-fəlsəfi şərhindən ibarətdir. Əlbəttə, bu sualların verilməsi təsadüfi deyildi. Belə ki, IX-X əsrlərdən etibarən sufilər bir sıra dini və etiqadi məsələlərdə ila- hiyyatçılardan fərqli, hətta bəzən müxalif mövqe tutduqlarından onlar mühafizəkar ruhanilər tərəfindən təqib olunurdular. Həllac Mənsurun din xadimlərinin fitvası ilə edam olunması (922-ci ildə) ilə bu təqiblər daha da gücləndi. Ona görə də sufilər öz mətləb və məramlarını, ideya və görüşlərini müxtəlif ibarələr, rəmzi ifadələr, eyhamlar, işarələr altında gizlətməyə başladılar. Onların izahat, deyim və yozumlarında çoxlu sayda
120 simvolik anlayışlar, məxsusi şərhlər, rəmzi istilahlar və s. meydana çıxdı ki, bunu hər adam anlamırdı. Həmin rəmzi- eyhamlı dilə «məntiq-ut-teyr» («quş dli») deyilirdi. Hətta bir sufi icmasında müəyyən məna kəsb edən anlayış, söz və ibarə başqa icmada qismən, bəzən hətta tamamilə fərqli anlamda işlədilirdi. Bu sahədə gizli və sirli bir deyim, yozum və baxış sistemi mövcud idi. Hüseyn Hərəvinin sualları göstərilən mübhəm vəziyyəti öyrənmək, bu mətləbləri dərindən bilən M.Şəbüstərinin şərhi isə onları aydınlaşdırmaq məqsədi güdürdü. Hüseyn Hərəvinin ilk sualı təfəkkür barədədir:
Sualı təsəvvüf düşüncəsi prizmasından cavablandıran Şə- büstəriyə görə düşüncə batildən həqiqətə doğru getmək, cüz'də küllü görməkdir. İnsanın könlündə əmələ gələn təsəvvürə isə təzəkkür, yəni xatırlama deyilir. Təsəvvür fikirləşmək üçündür ki, o, ağıl sahiblərində düşüncəyə çevrilir. Anlaşılmayan şeylə- rin dərk olunması insana məlum olan təsəvvürlərin nizamlan- ması ilə mümkündür. Ümumiyyətlə, başlanğıcı ataya, daha sonra anaya, nəticəni isə övlada bənzətmək olar. Arif, yəni vəhdəti dərk edən kəs ilk baxışda varlıqdakı nuru görür. Bu nur isə Haqqın özüdür. Kamil düşüncə üçün başlıca şərt yaxşını pisdən, bir şeyi başqasından ayırd etmək, daha doğrusu, təcriddir. Bütün bunlar isə Allahın lütf və kəramətinə bağlıdır. Haqqın inayəti olmadan məntiqlə heç nəyi açmaq olmaz. Bu mənada Şəbüstəri filosofun həqiqəti anlamaq və üzə çıxarmaq cəhdini boş bir şey adlandırır. Çünki filosof öz cəhdində ağıla əsaslanır. Ağıl isə həqiqəti görməkdə acizdir:
121
Uzaq düşüncədən, hərzə ağıldan Ya filosof olar, ya hülul hər an. O üzün nuruna ağıl mat qalar, Get onu görməyə ayrı göz axtar. Filosofun gözü tamam çaş idi Vəhdətdən o haqqı görə bilmədi.
Ümumən, təsəvvüf düşüncəsində elm iki yerə bölünür: zahiri elmlər və ilahi elmlər (elmi-lədünni). Zahiri elmlər an- caq maddi aləmi öyrənməkdən ötrü yetərlidir. Bunlar dünyəvi elmlərdir. Zahiri elmlər ağıla, məntiqə və dəlilə söykənir. Hansı ki Haqqı bunlar vasitəsilə dərk etmək mümkün deyil. Filosofla- rın, fiqhlərin, kəlamçıların, ilahiyyatçıların elmi bu cür zahiri elmlərdir. Allahı dərk etməkdən ötrü «elmü-lədünni» deyilən ilahi elmi bilmək lazımdır ki, bu ilahi bilik və daxili bəsirətə əsaslanır. M.Şəbüstəri də həqiqəti – Vacibi (Allahı) yalnız bu elmlə anlamağın mümkünlüyünü israr edir. Mümkündə (maddi aləmdə) Vacibi (Haqqı) mümkünün dəlilləri ilə anlamağı əqli dayazlıq sayır. Maddi aləmi ona zidd olan varlıqlarla dərk etmək olur. Haqqın isə ziddi olmadığından mümkünlə onu anlamaq imkansızdır:
De, hansı fikrimiz bu yolda şərtdir? Niyə gah günahdır, gah itaətdir?
122 Bu sual mahiyyətcə daha geniş izahat tələb etdiyindən ona verilən cavab da müfəssəldir. Birbaşa cavabla yanaşı, burada «Təmsil» və «Qayda»ların sayı da çoxdur. Filosof şair özünə qədərki təsəvvüf və irfani baxışların əsas ideoloji konsepsiyasını ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlir ki, Allahın nemətləri haqqında düşünmək şərt, onun zatı barədə fikirləşmək isə günahdır. Bütün aləm Haqqın nuru ilə aşkar ol- duğu halda o, aləmdən necə görünə bilər? Onun zatının nuru gözlə görünə bilən şeylərə sığmaz. Necə ki, göz Günəşə bax- maq üçün yaxınlaşarsa, qamaşıb qaralar və bir şey görməz. Nəfs və var-dövlət, hissi aləmin istəkləri üzüqaralığa səbəb olan yoxluq kimi qiymətləndirilir. Günəş, həmçinin ümman, dərya (bəhr) «Gülşəni-raz»da vəhdəti-vücudun simvolu, həm də əlverişli fiziki müqayisə və bənzətmə predmeti kimi tez-tez xatırlanır. Təsəvvüf düşüncə- sində Günəş və dəniz vücudi-mütləqin, vücudi-küllün rəmzidir. Bir bütöv olan Günəşdən ətrafa sonsuz sayda zərrələr yayılır, həmçinin Günəş kainat üçün nur mənbəyidir. Bu isə Haqqın özünü, yaradılış və təcəlli qüdrətini xatırladır. Bir bütöv olan dənizin də sonsuz sayda ölçü, görünüş və həcmə malik dalğaları vardır. Halbuki bunlar əslində dənizin özündən başqa bir şey deyil. Tanrı zatından sonsuz sayda təcəlli edən müxtəlif surətə, ölçüyə və rəngə malik cismlər də əslində Tanrı substansiyasının özündən başqa bir şey deyil. Həm də Günəşi – Vəhdəti başdakı fiziki gözlə yox, ancaq batini, bəsirət gözü ilə görmək mümkündür: Günəş çeşməsini görmək istəsən, Ayrı bir ulduzu axtar, istə sən. Yox başdakı gözdə o oda taqət Onda o Günəşə bax sudan fəqət.
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|