Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

55 
 
Landşaft deşifrələmə üsulunun əsasını landşaftın  komponentləri (geoloji  
quruluş, relyef, bitki, torpaq və s.) və onun  elementləri- Müxtəlif  ranqlı  ərazi  
kompleksləri: fasiyalar, landşaft və landşaft növləri - arasındakı qarşılıqlı 
münasibətin analizi təşkil edir. Bu zaman indikator olaraq, landşaftın kom-
ponentləri kimi, həm də KFŞ-də  əks olunan təbii  ərazi kompleksləri istifadə  
edilir. 
Relyef - Geoloji deşifrələmədə relyef bir sıra geoloji proses və ob-
yektlərin: yeni tektonik və müasir proseslərin, dizyunktiv pozulmaların,  
plikativ  strukturların  və  s. təzahürünün  universal  indikatoru  hesab  olunur. 
KFŞ-də  relyefin mikro və mezoformaları relyefin güclü parçalanması za-
manı  və xüsusilə planalma anında günəşin aşağı (yer səthinə yaxın) vəziy-
yətində fotoçalara kifayət qədər təsir edərək, zəif və az-az yerlərdə  təzahür  
edir. 
Kosmosdan alınan şəkillərdə relyefin mikro və meqaformaları daha  dəqiq  
görünür. KFŞ-də relyefin analizi müxtəlif geoloji və geomorfoloji infor-
masiyaları almağa imkan verir. Süxurların maddi tərkibinin ilkin təyinindən  
tektonikanın xüsusiyyətlərinə  qədər və relyefin formalarının öyrənilməsindən, 
onların  nisbi  yaşından,  inkişaf  tarixindən  mənşəyinə  qədər. 
Süxurların maddi tərkibinin tanınması  şəkillərdə relyefin mikro və  
makroformaları ilə yanaşı, xırda formalarını da görmək imkanlarına əsaslanır. 
 Relyef  elementlərinin  qarşılıqlı  fəzavi  yerləşməsinin nəzərə  alınması  
ilə, bu əlamətlər tektonik quruluşun deşifrələnməsində  əsas hesab olunur. 
Relyefin  müxtəlif  formalarının  öyrənilməsi hidrogeoloji və mühəndisigeoloji 
tədqiqatlarda, yeraltı suların axtarışında, hidrotexniki qurğuların layihələn-
dirilməsində  və  s.  işlərdə  istifadə  olunur. 
Hidroqrafik  şəbəkə  -  Geoloji obyektlərin bu indikatoruna erozion  
şəbəkəni, iri çaylardan başlamış göl və bataqlıqlara qədər aid edirlər. Geoloji  
deşifrələmədə roluna görə hidroqrafik indikatorlar onların yüksək dəyanət-
liliyinə görə birinci qrupun əlamətlərinə yaxındır. Çay şəbəkəsi KFŞ-də çox  
dəqiq oxunur (5-ci və ya 6-cə  dərəcəyə  qədər) (şəkillərin miqyasından asılı  
olaraq)). Bu, çayda suyun duruluğu, çayın  eninin  artması  ilə  əlaqədardır  ki,  
bu  da  eni  2-3 m-ə qədər  olan  çayları  fərqləndirməyə  imkan  verir. 
KŞ-n T.Q.Svatkova  tərəfindən  aparılmış  etalon  deşifrələnməsi  göstərir  
ki, onlarda demək olar ki, bütün çay sistemi əks olunur. Hidroqrafik şəbəkənin  
şəklinin dəqiqliyinə görə, lokal şəkillər irimiqyaslı  xəritələrlə müqayisə edilə  
bilər. KFŞ-də çay şəbəkəsinin özündən  əlavə, çay dərələrinin nəinki tipini,  
hətta formasını, sugötürücülərin və çay hövzələrinin sərhədlərini, çay yataq-
larının qarşısının kəsilməsinin izlənilməsini və meandrlaşmanı müəyyən etmək, 
daha açıq çalarla xarakterizə olunan şəffaf sulu çayları suyu bulanıq və  çirklən-
miş  olan  çaylardan  fərqləndirmək  imkanı  vardır. 
İlkin axın formaları - Düzən rayonlarda, dayaz və geniş  dərələr  topoq-
rafik  səthin  mailliyinə  uyğun  olaraq, geoloji  quruluşun  xarakterini,  qırılma  

---

56 
 
və  qırışıqlıq  strukturları  nəzərə  çarpdıra,  süxurların sukeçiricilik dərəcəsini  
və  bəzi  müasir  proseslərin  təzahürünü  təsdiq  edə  bilər.  Erozion  şəbəkə  ilə  
kəsilən çöküntülərin tərkibi  haqqında  məlumatları dərələrin eninə profillərinin  
analizindən almaq  olar. Dərələr,  qobular,  kiçik  çay  dərələri  şəbəkəsinin,  on-
ların quruluşunun, profillərin, planda yerləşmə xarakterinin analizi ana 
süxurlarla nəzarətin təyini üzrə məlumatlar  verə  bilər.  Çoxsaylı  tədqiqatlar  
nəticəsində  müəyyən  olunmuşdur  ki,  süxurların və  tektonik  formaların  əsas  
tipləri  hidroşəbəkənin  özünün  səciyyəvi   rəsmi  ilə  xarakterizə  olunur. 
Eroziya şəbəkəsinin  xüsusiyyətlərinə  və  eninə  profillərin  əyilməsinə  
görə süxurların tərkibi haqqında fikir söyləmək olar. Çoxlu sayda  kiçik  
göllərin və  bataqlıqların olması sukeçirməyən süxurların mövcudluğunu  təsdiq  
edə bilər. Çay dərələri və yataqlarının erozion  kəsilmə  dərinliyinin  dəyişməsi, 
terrasların hündürlüyü və çay dərələrinin “quruluşu”
 
(düzlənmiş sahələr, yüksək 
meandrlaşma, dərələrin ayrı-ayrı hissələrində “astana” və  aşırımların ,çay  
pillələrinin  mövcudluğu) və erozion parçalanmanın sıxlığının  lokal  dəyişməsi,  
çay  qollarının  şaxələnmə  xarakteri  və şəklin tipi,  çay qollarının  əsas  yatağın  
əksinə yerləşməsi tektonik quruluşa nəzarətin bu və ya digər tanınmış əlamətləri  
süxurların  yatımında  pozulmanın olduğunu  göstərir.  Adətən  böyük çaylar  iri  
qırılma  və  qırışıqlıq  strukturlara  cavab  verir (onları təkrar edərək,  izləyərək,  
kəsərək və ya  ətrafina  dolanaraq).  Məsələn,  Niger  çay  dərəsi orta  axarında 
yeni hərəkətlər müşahidə olunan iri dərinlik yarılmasına uyğun gəlir  (şəkil ;18 
c). Yuxarıda qeyd olunanlar San-Andreas yarılması ilə  nəzarət olunan  
Kolorado çayına da aiddir (şəkil 18a). Göl və bataqlıq  massivlərinin  konturları  
ayrı-ayrı iri qırılma pozulmalarına  uyğun  gələ  bilər,  məsələn,  Faqyubin  gölü  
Niger  çayının  orta  axarında (şəkil 18e). Qundam dağının yaxınlığında (Mali 
respublikası), onların düzlənmiş sahələrinin yerləşməsindəki qanunauyğunluq 
isə qırılma  pozulmaları  və  qırışıqlıq  sistemlərinə  uyğun  gəlir  (şəkil 18b). 
Bataqlıqlaşma proseslərinin lokal inkişafı  və ya bataqlıqların tənəzzülü  
həmin  sahənin  müasir  düşmə və ya enmə  tendensiyası haqqında xəbər  verir.  
İri göllərin, dəniz sahillərinin düzxətli sahələri, sahil çıxıntılarının və terras  
səviyyəsinin hündürlüyünün yerli dəyişkənliyi tektonik səbəblərlə əsaslandırıla 
bilər. 
KFŞ  hidroqrafik  şəbəkənin  hidrodinamikası  və  onunla  bağlı  hadisələr  
(məsələn, qar və buz örtüyünün formalaşması) haqqında dəyərli  informasiyalar 
verə  bilər. Qar və  buz  örtüyü landşaftın  müxtəlif  tiplərinin: yüksək  dağlıq,  
dağlıq və düzənlik ərazilərin kosmik fotoşəkillərində təsvirin albedonun (albedo 
-  günəşdən  gələn  radiasiyanın  səthdən  əks olunan  miqdarının  (k/kal)  onun   
ümumi  miqdarına  olan  nisbəti  olub,  %-lə  ifadə   

---