Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?
Yüklə 3,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 maları, qırışıqlıq strukturları, digər tərəfdən relyef, hidroqrafiya və regionun erozion parçalanmasının ümumi xarakterləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşkar etməyə imkan verir. Hazırda istifadə olunan KŞ-n əksəriyyəti generalizasiyanın regional sə- viyyəsinə uyğun gəldiyi üçün, onların köməyi ilə regional geotektonikanın aşa- ğıdakı əsas problemlərini həll etmək mümkündür: 1.Struktur kompleks və mərtəbələrin ayrılması. 2.Qırılma pozulmalarının öyrənilməsi. 3.Qırışıqlıq formaların öyrənilməsi. 4.Regionun və ya iri strukturların inkişaf xarakterinin təyini (ayrı-ayrı hallarda inkişafın neotektonik mərhələsi mümkündür). 5.Dərinlik quruluşunun təyini. KŞ-ə görə struktur kompleks və mərtəbələrin ayrılması daha inamla plat- formaların çökmə örtüyü və qırışıqlıq vilayətlər üçün aparılır. Qırışıq və me- tamorfik örtük parçalanmaya hər yerdə məruz qalmır. KŞ-də struktur kompleks və mərtəbələrin tanınması onların müxtəlif dislokasiya dərəcələrinə əsaslanır ki, bu da şəkillərdə müxtəlif konturlarla əhatə olunmuş süxurların yatımının uy- ğunsusluğunu və transqressivliyini əks etdirən müxtəlif parçalanmış relyef tip- ləri şəklində ifadə olunur. Mikrorelyefin forması və süxurların və ya forma- siyaların müəyyən yığımı nisbətən möhkəm fotoçalar, mezo və makrorelyef isə təsvirin xarakter şəklini verə bilər. Bundan əlavə, hər kompleksə və ya mərtə- bəyə xarakter tektonik üslub aid ola bilər ki, bu da qırışıq formaların və ya sü- xurların yatım şəraitinin və qırılma pozulmalarının qanunauyğun paylanması və səmtləşməsində özünü büruzə verir. Bu kimi əsas xarakter əlamətlər platforma vilayətlərin struktur bölgülərini, hətta qlobal şəkillərdə, geosinklinal vilayətlərin struktur bölgülərini isə regional şəkillərdə ayırmağa imkan verir (şəkil 31). Qırılma pozulmalarının öyrənilməsi KŞ-dən alınan geoloji informasiyala- rın bütün növləri arasında üstünlük təşkil edir. Qırılma pozulmalarının əsas əla- mətləri süxurların və ya relyef formalarının görünən “qarışmasının” mövcudlu- ğu və şəkillərdə təsvirin müxtəlif şəkli və ya fotoçaları ilə ifadə olunan müxtəlif cinsli geoloji əmələgəlmələrin sərhədində toxunma hesab olunur. Planda düz- xətli formaya malik olan qırılmalar daha yaxşı görünür (şəkil 32). Qırılma və çatların əksəriyyəti relyefdə kəskin çıxıntı və şırım şəklində ifadə olunur, tez- tez hidroqrafik şəbəkənin səmtinə uyğun gəlir və ona çoxlu bitki və bol sululuq aid olur. KFŞ-n yaxşı icmallılığı hesabına geoloji quruluşa görə müxtəlif olan rayonların hüdudlarında iri qırılma və ya yarılmaları böyük məsafələrdə izlə- mək mümkün olur. KFŞ-lər qırılma pozulmalarını kinematik tipə, açıq rayonlarda isə bəzən onların yaşı və özülün qoyulma dərinliyinə görə təyin etməyə imkan verir. Dizyunktiv pozulmaların geolojikinematik tipinin təyini üçün kəsilişin stratiq- rafik ardıcıllığını bilmək vacibdir. Qırılmaların xarakterinin təyinində kifayət qədər məlumatı onların planda formalarının analizi verir. Horizontal yerdəyiş- 78 mələr çox zaman düzxətli və ya zəif əyilmiş olur ki, bu da horizontal yerdə- yişmə zamanı onların hamarlanması, o cümlədən, həmin yerdəyişmələrin kəs- kin mailliyi ilə izah olunur. Parçalanmış relyef şəraitində maili üstəgəlmələr və qırılıb-düşmələr əyilmiş xətt formasında əks oluna bilər. Bu qırılmaların səthi bəzən relyefdə lay fiqurları əmələ gətirir. Belə ki, üstəgəlmələr və horizontal yerdəyişmələr boyu qarışma yerdəyişmələrin enməsi və ya qalxımı üzrə baş verir, onların əksəriyyəti eninə kəsimdə hamarlanmış, planda isə əksinə qeyri- bərabər ziqzaq-şəkilli formaya malik olur. Şəkil 31. Şimali Afrika ərazisində “Zond-5” planetlərarası avtomatik stansiya ilə alınmış KFŞ-n tektonik deşifrələnmə sxemi: 1 – kebriyəqədərki massivlər; 2 - Anti – Atlas və Uqart hersinki qırışıqlıq qurğuları; 3 – platforma örtüyünün alt struktur mərtəbəsi; 4 - platforma örtüyünün orta və üst struktur mərtəbələri; 5 – Atlas qurşağının alp qırışıqlıq qurğusu; 6 – platforma örtüyünün qalxımı (Şimali Əlcəzair anteklizi); 7 – vulkanik massivlər; 8 – qırılma pozulmaları; 9 – platforma strukturlarının konturları; özülün inkişaf edən qalxımında almışdır; 10 – Mərkəzi Saxara sistemi qalxımının kembriyəqədərki massivləri: A – Regibat, B – Axaqqar, C – Tibest, D – Nuba. Dairələrin içərisindəki rəqəmlərlə Şimali Saxara düşmə zonasının platforma örtüyünün strukturları göstərilmişdir: 1 – Tinduf sineklizi, 2 – Reqqan, 3 – Qərbi-, Mərkəzi- və Şimali Əlcəzair sineklizləri, 4 – Murzuk. 5 - Kufra, 6 – Aşağı Nil, 7 – Sirt çökəkliyi; Cənubi-Saxara düşmə zonasının strukturları: 8 – Taudeni sineklizi, 9 – Mali-Nigeriya, 10 – Çad, 11 – Orta Nil. 79 Şəkil 32. KŞ-də (“Cemini”) qırılma pozulmalarının fototəsvirinin xarakteri: a – alp qurğusunun mezozoy qırışıqlıq kompleksində (Mərkəzi İran); b – qırışıq metamorfik kembriyə- qədərki süxurlarda (Cənub-qərbi Afrika); c – Axaqqar massivinin (Mərkəzi Saxara) qırışıq metamorfik kembriyəqədərki süxurlarda. Qırılmalar üzrə yerdəyişmənin istiqaməti ilə onun rayonun ümumi struk- turundakı vəziyyəti arasında sıx əlaqə olduğu üçün, qırılmaların müxtəlif tiplə- rinin təyinində onların bir-biri ilə və qırışıqlarla fəzavi münasibətinin analizi böyük rol oynaya bilər. Beləliklə, üstəgəlmələr adətən qırışıq strukturlara mü- nasibətdə uzununa, qırılıb-düşmələr, eninə, horizontal yerdəyişmələr, diaqonal vəziyyət tutur. Qırılmalarla həmçinin morfologiyanın bəzi xüsusiyyətləri və qırışıqların fəzavi yerləşməsi də qarşılıqlı əlaqədə olur. Məsələn, mürəkkəb izoklinal qırışıqlıq - üstəgəlmələlə, braxioforma qırılıb-düşmələrlərlə əlaqələn- dirilir. Horizontal yerdəyişmələrin qanadlarında qırışıqlar tez-tez sanki “cərgəyə düzülmüş” vəziyyətə malik olur. Qırılmaların xüsusi halqavarı tipinin ayrılması kosmik planalma ilə əlaqə- dar geniş inkişaf almışdır. Əksər hallarda bu intruziv kütlələr və ya vulkan- plutonik komplekslər çökmə örtüklə örtülmüş və yeni hərəkətlərlə yenilənmiş olur. Bu, onların komosdan alınan FŞ-də qapalı oval yarılmalar şəklində ifadə olunmasına gətirib çıxarır. Yüklə 3,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|