Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

80 
 
Açıq rayonların KŞ-də geosinklinal vilayətlərdə  qırışıq formalar yaxşı  
müşahidə olunur, qırışıqların vergentlik
 
istiqamətini, planda tektonik zonaların  
səmtini, strukturların fəzavi yerləşmə xarakterini və s. öyrənməyə imkan verir  
(şəkil 33). 
 
 

---

81 
 
 
Şəkil 33. KŞ-də (“Cemini”) geosinklinal və platforma vilayətlərinin qırışıq  
strukturlarının fototəsvirinin xarakteri: 
a – Mərkəzi İran alp quşağının mezozoy çökentülərində qırışıqlıq formaları;  b – Şimali Saxaranın (Mur-
zuk sineklizi) platforma örtüyünün iri sinklinal strukturu; c – Cəub-Qərbi Çinin paleozoy çöküntülərində 
xətti qırışıqlıq formaları; d – Saxara Atlasının (Əlcəzair) mezozoy çöküntülərində  xətti və braxiforma  
qırışıqları; e – Anti-Atlas (Marokko) hersinki qurğusunun izoklinal qırışıqlığı; f – Dağıstanın (Şimalş 
Qafqaz (“Soyuz-12”)) əhəngdaşlarında qırışıqlıq formaları; g – Zaqrosun xarici  zonasında (Cənub-qərbi  
İran) braxiformalar,  xətti  qırışıqlar və duz  gümbəzləri;  h – Mərkəzi İranda qırışıq metamorfik mezozoy 
kompleksi; i - Zaqrosun xarici zonasında (Cənub-qərbi İran) xətti qırışıqlar; j – Taudeni sineklizi.  Cənubi  
Saxara  platforma  örtüyündə dairəvi strukturlar; k - Anti-Atlas (Marokko) hersinki qırışıqlıq qurğusunun  
cənnub-qərbi periklinal qurtaracağı; l, m - xətti və sandıqvarı qırışıqlar (Əfqanıstan);  n - Tacik dağarası 
çökəkliyində (“Soyuz-9”) qırışıqlıq strukturların xarakteri; o – Saqros rayonunda xətti qırışıqlar (aşağı-
da), yuxarıda yarıq örtükləri görünür; p - Saqros rayonunda xətti qırışıqlar (yuxarıda), aşağıda Mesopo-
tam  kənar  əyilməsində  basdırılmış  qırışıqlar  (“Soyuz-9”). 
 
Qırışıq strukturların ayrılması  və öyrənilməsi məsələsi kifayət dərəcədə  
kəsilişin stratiqrafik ardıcıllığı haqqında bilgilərdən və yatım elementlərinin  
düzgün  təyinindən  asılıdır. 
Antiklinal qırışıqların qanadlarında lay üçbucaqlarının zirvəsi oxa doğru 
istiqamətlənmişdir (yelpikşəkilli və arxaya qatlanmış antiklinallar istisna ol-
maqla). Pereklinal sonluqlarda laylar birləşir və relyefdə ifadə olunan bənd  
əmələ gətirir. Əks mənzərəyə sinklinal strukturlar malik olur. Düz relyefə  ma-
lik rayonlarda antiklinal qırışıqlara təpəliklər və dağlar uyğun gəlir. Belə  təpə-
liklərin yamacları tez-tez layların düşməsi istiqamətində radial ayrılan eninə 
dərələrlə  kəsilir. Batmış qanadların sahələri adətən erozion şəbəkənin konsen-
trik şəkli ilə xarakterizə olunur. Qırışıq strukturların nüvəsi xırda qırılma və çat-
ların sıxlaşması hesabına təsvir olunur. Bəzən onlar hansısa xüsusi əlamətlərlə: 
sulu çöküntülərin çıxışı zamanı bitki  örtüyünün yüksək  sıxlığı,  karst  və  s.  ilə  
nəzərə  çarpır.  

---

82 
 
Qırışıqların morfologiyasının öyrənilməsində onların periklinal sonluqla-
rının formasına diqqət yetirmək lazımdır ki, bu da eninə kəsimin xarakteri (qu-
tuşəkilli, daraqşəkilli və s.) haqqında təsəvvür yaradır, qırışıqların asimmetriya  
dərəcəsi planda onların eninin dəyişməsini bildirən müxtəlif dikliyə görə təyin  
edilir  (şəkil 33). 
Bu və ya digər rayonun, yaxud hər hansı bir iri strukturun inkişaf  xarak-
terinin təyini yaxşı açılmış şəraitdə mümkündür ki, bu da KFŞ-dən strukturların 
forması, müxtəlif yaşlı litolojistratiqrafik komplekslərdə onların  formasonfasial  
tərkibi və  təxmini qalınlığının qeydə alınması ilə  təzahürü haqqında informa-
siyaların alınmasına kömək edir. Bütün bu göstəricilər inkişafın müəyyən mər-
hələliliyini xarakterizə edir. KFŞ-lər yeni mərhələnin öyrənilməsində xüsusilə  
informativdir. 
KŞ-n köməyi ilə  dərinlik quruluşunun öyrənilməsi imkanlarının təyini 
başlanğıc mərhələdir. Hazırkı zamanda belə bir q-nunauyğunluq müəyyən edil-
mişdir ki, generalizasiyanın səviyyəsinin artması ilə  şəkillərdə yer qabığının  
daha dərin horizontları  görünür. Kosmosdan alınan təsvirlərdə iri strukturlar  
onların dərinliyinin təyini məqsədilə geofiziki üsulların köməyi ilə analiz edilir. 
Belə  ki, Qafqaz və Tyan-Şan əraziləri üçün neotektonik strukturların: dağarası 
və  kənar əyilmələrin, qalxım sistemləri və onları əhatə edən, yer qabığının da-
banının deformasiyası ilə, səthin strukturunda əks olunan, qranit və bazalt lay-
larını ayıran qırılmaların müqayisəyə gəlməsi sübut edilmişdir.   
 
6.4.6. Faydalı qazıntıların axtarışının proqnozu   
məqsədilə deşifrələmə 
 
Faydalı qazıntıların proqnozu üçün KFŞ-n deşifrələnməsi faydalı qazıntı 
yataqlarının əmələgəlmə qanunauyğunlyqlarının aşkar edilməsi məqsədilə me-
tallogenik analizə əsaslanır. KFŞ-lər bu qanunauyğunluqları iki planda: regional 
və lokal öyrənməyə imkan verir. Regional  metallogenik tədqiqatların əsas  mə-
sələsi geniş  ərazilərin ümumi metallogenik xüsusiyyətlərinin təyini, onların  
me-tallogenik rayonlaşdırılması,  əyalət və iri zonaların perspektivliyinin tə-
yinindən ibarətdir.  Lokal metallogenik tədqiqatların məqsədi isə filiz əmələ-
gəlməyə  təsir edən səbəblərin müəyyən olunması, yataqların lokallaşmasının  
təyini  və  onların  ilkin  kəmiyyət  qiymətləndirilməsidir. 
Bu məsələlərin həlli üçün bir sıra amillər qeydə alınır ki, onlardan da  
KFŞ-n  istifadəsinin köməyi  ilə aşağıdakıları aydınlaşdırmaq  olar: 
1) struktur-tektonik amil və ya filiz nəzarətedici strukturların (tektonik  
elementlərin  və  qırılma  pozulmalarının) öyrənilməsi; 
2) maqmatik amil; 
3) litolojistratiqrafik amil. 
Sonuncu iki amil filiz əmələgəlmənin müəyyən litolojistratiqrafik şəraiti, 
o cümlədən süxurların maqmatik kompleksləri ilə əlaqədar ola bilən filiz yer-

---