Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

57 
 
 
 
Şəkil 18. KŞ-də  (“Cemini”)  çay  şəbəkəsinin  təsvirlərində  müxtəlif  geoloji  
amillərin  (tektonik  və  litoloji)  təsiri: 
a – yarılmaya aid olan Kolorado çayı aşağı axarında; b – Cənub-qərbi Afrikada qırılmalarla və kembri 
süxurlarının qırışıqları ilə  nəzarət olunan qurumuş Svakop; c – dərinlik qırılması ilə  nəzarət olunan  
Niger  çayı  orta  axarında;  d – Ahaqqar  massivinin  dağlıq  hissəsində  (Mərkəzi  Saxara)  qırılmaların  
müvəqqəti  su  cərəyanlarının  pay-lanmasının  xarakterinə  təsiri;  e – müəyyən  çatlılıq  sisteminə  aid  
olan  Tibest  vulkanik  massivinin  yamacında  müvəqqəti  su  cərəyanları;  f – Edvard  platosunun  (ABŞ)  
gilli-karbonatlı süxurlarında zəif şaxələnmiş dendritşəkilli hidroqrafik  şəbəkə; g - çay sisteminin  Tuiqtinq  
gölünə  (Çin) tökülməsi  zamanı  meandrlaşma; h -  müxtəlif  litoloji  komplekslərdə  (Somali)  hidroqrafik  
şəbəkənin xüsusiyyətləri; i – kembriyəqədərki süxurların çıxışlarında (Ərəbistan) inkişaf edən  hidroqrafik 
şəbəkənin xarakteri; j–Xadramaut platosunun (Ərəbistan) karbonat süxurlarında dendritşəkilli  hidro-
qrafik şəbəkə; k - Xadramaut platosunun (Ərəbistan) karbonatlı-gilli süxurlarında ağacşəkilli  hidroqrafik  
şəbəkə; l - Xadramaut platosunun (Ərəbistan) bərk karbonatlı süxurlarında nazik şaxələnmiş hidroqrafik  
şəbəkə;  m – Konqo  çayının  axarı,  dərənin  düzxətliliyi  tektonik  amillərlə  əsaslandırılır. 

---

58 
 
olunur. Məsələn, yeni yağmış qarın albedosu 95%, suyun albedosu isə 15-18%  
təşkil edir) yüksək qiyməti ilə şərtlənən parlaq açıq çalarına, həmçinin bir sıra 
dolayı əlamətlərə, hər şeydən əvvəl, relyefdə paylanmasına görə yaxşı  deşifrə-
lənir  (şəkil 19). 
 
Şəkil 19. KŞ-də dağlıq rayonlarda buzlaq və qar topalarının  fototəsvirlərinin  
xarakteri: a – Himalay  (“Apollon”), b - Hindiquş   (“Cemini”). 
 
Lokal  və  dəqiq  KŞ  qarın  ərimə  dinamikasını,  su  hövzələrində  buzun  
açılması, buzlaqların hərəkəti, çayların və su hövzələrinin səviyyəsinin  dinami-
kasını  dəqiqliklə izləməyə imkan verir. Belə informasiya qarın  əriməsindən  
sonra gursululuğun proqnozu, çay və göllərin aşkarı və daha nadir hadisələrin – 
yarğan  əmələgəlmə, sürüşmənin təyini, çay və göllərə  bəndlərin vurulması  
üçün çox əlverişlidir. 
Bəzi KFŞ-də şirin və duzlu gölləri fərqləndirmək imkanı vardır. Sonuncu-
ların indikatorları sahilin duzlu çöküntülərlə mürəkkəbləşən, bəzən bir sıra kon-
sentrik xətlər əmələ gətirən dayaz yerlərinin açıq rəngli təsvirləridir (şəkil 20).  
 
 

---

59 
 
 
 
Şəkil  20.   Duzlu  göllərin  fototəsvirinin  xarakteri: 
a – Ölü  dəniz;  b -  Zaqros  dağlarında  (Cənub-qərbi  İran  (“Cemini”))  Teşt  və  
Neyriz  duzlu  gölləri;  c -  Qaraboğazgöl   körfəzi  (“Soyuz-9”). 
 
Bitki-  Bitkilərin mühitlə  sıx  əlaqəsi, onun məskunlaşma  şəraitinə  fəal  
reaksiyası və bitkilərin qida maddələrinə seçici münasibəti ondan mühitin  gös-
təricisi kimi istifadə etməyə imkan verir. Bu, ana süxurlar, torpaq və bitki  
örtüyü arasındakı müəyyən qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğuna əsaslanır. İndika-
siya obyektindən asılı olaraq, torpaq, iqlim, ana süxurlar, nəmlik və s. İndika-
torların bitki qrupları ayrılır. Bundan asılı olaraq, bitki müxtəlif tip çöküntülərin 
(kövrək və s.) göstəricisi ola bilər. Qırılma pozulmalarını və çatlılığı, iri struk-
turları, nəmliyi və hidrogeoloji xüsusiyyətləri nəzərə çarpdıra bilər.  B.V.Vinaq-
radov bitki örtüyünün ətraf mühitlə sıx əlaqəsinin olduğu və buna görə də deşif-
rələmə əlamətləri hesab edilən: 1) həyat formaları; 2) ekoloji tiplər; 3) sistema-
tik növlər; 4) növlərin quruluş və bioloji xarakter əlamətləri; 5) bitki xüsusiy-
yətləri və bitki örtüyünün digər taksonomik vahidləri; 6) kompleks və birliklə-
rin uyğunluğu kimi əsas xüsusiyyətləri ayırmışdır. 
Lakin bitki örtüyünün heç də bütün elementləri KFŞ-ın de-şifrələnməsin-
də onların məhdud həlletmə xüsusiyyətləri və generalizasiyanın kifayət  səviy-
yəsi səbəbindən istifadə edilə bilməz. Bununla əlaqədar olaraq, yuxarıda  nəzər-
dən keçirilən bitki örtüyünün xarakteristikalarından həyat forması, ekoloji  tip-

---

60 
 
lər, sistematik növlər və onların quruluşunun xüsusiyyətləri tamamilə qüvvədən  
düşür. 
Bitki aləmi müəyyən strukturla (bitkilərin horizontal və ya şaquli  yayıl-
ması xüsusiyyətləri), onların yayılmasını  məhdudlaşdıran relyef formalarına  
uyğun olan konturla xarakterizə olunur. Bütün bu əlamətlərin hesabına bitki  
aləmi şəkillərdə konturların forması, çaları və strukturu ilə əks olunur. Kontur-
ların forması, yayılma sahəsi, çalar ekologiya, struktur qrupların  quruluşu (belə  
ki, fototəsvirlərin  şəkli qrupların ahəngi kimi təyin olunur) ilə  təyin olunur. 
Bitki aləmi üstünlük təşkil edən həyat formalarına görə: ağaclıq, kolluq, otluq,  
mamır və s. fərqlənir. Müxtəlif həyat formaları fototəsvirlərdə müxtəlif  struk-
tura malik olması: iri nöqtəli, xırda nöqtəli, dənəvarı  və s. ilə xarakterizə  
olunur. 
Torpaq -  Torpağın indikator kimi istifadə olunmasının  əsasını onun ana  
süxurlarla sıx qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir ki, onun da təsiri torpağın rəngində,  
mexaniki tərkibində, torpaq skeletinin xarakterində, qalınlığında, nəmliyində  
və kimyəvi tərkibində öznü büruzə verir. Sadalanan keyfiyyətlər onların spekt-
ral parlaqlığını və eyni zamanda şəkillərdə təsvir xarakterini təyin edir. Torpa-
ğın indikasion rolu arid, daha çox bitki örtüyü olmayan müddətdə isə humid  
zonalarda  özünü  büruzə verir.   
Torpağın spektral parlaqlığına humus layının qalınlığı və torpaq  horizon-
tunda humus maddələrinin miqdarı təsir edir. Bununla əlaqədar olaraq,  tərki-
bində yüksək miqdarda humus olan torpaqlar (qara torpaq, çəmən torpaq və  s.) 
tərkibində daha az humus olan torpaqlardan (kültorpaq (məhsul verməyən 
bozumtul ağ rəngli torpaq), boz meşə, qonur səhra - düzən  və  s.)  təsvirin  tünd  
çaları ilə fərqlənir. Torpağın parlaqlığı onun nəmliyindən asılı olaraq daha çox  
dəyişir. Nəmliyin artması parlaqlığın zəifləməsinə gətirib çıxarır ki, bununla da  
əlaqədar olaraq, nəm və ya çox rütubətli torpaqların fotoçaları quru torpaqlara  
nisbətən  2-3  dəfə  tünd  olur.  
Torpaqların mineraloji tərkibi də spektral parlaqlığa təsir göstərir. Açıq  
rəngli minerallar (kvars, kaolin və s.) torpağın parlaqlığını artırır, tünd çalarlı  
minerallar (biotit, limonit və s.) əksinə azaldır. Torpağın parlaqlığını kifayət  
qədər azaldan dəmir oksididir. Məsələn, səhra, günəş şüası ilə qaralmış kimi və  
ya lateritlər - Afrikanın bəzi rayonlarında KFŞ-də tünd boz və ya hətta qara  
fotoçalarla səciyyələnir. 
Yüksək  əksetdirmə qabiliyyətinə malik zəif həll olan duzların (karbo-
natlar və sulfatlar) olması torpağın parlaqlığını artırır. Arid zonalarda torpağın  
parlaqlığına daha çox asan həll olan duzlar təsir göstərir. Yayda onlar yer  səthi-
nə  çıxaraq (torpağın tərkibindəki suyun buxarlanmanın təsiri ilə yer səthinə  
yaxınlaşması və buxarlanması nəticəsində) “duz qabıqları” əmələ gətirir və  tor-
paq
 
konturlarının
 
parlaqlığını
 
kəskin artıraraq, şəkillərdə ağ çalarla təsvir olunur. 

---