Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

44 
 
Adətən məlumatlar işləndikdən sonra, lent kadrları formasında yazılır və 
distansion zondlama materialları kimi verilir. Ənənəyə görə onlar kosmik şəkil-
lər adlandırılır. Bu materiallardan istifadə edən şəxs öz təcrübəsinə əsaslanaraq, 
distansion zondlama materiallarını təhlil və interpretasiya edərək, səhnənin geo-
loji modelini yaratmaqla, qarşıya qoyulmuş problemin qeydiyyat formasını hə-
yata keçirir. Modelin dəqiqliyi sonuncu model ilə  səhnənin müqayisəsi və ya 
identifikasiyası (eyniləşdirilməsi) ilə yoxlanılır.  İdentifikasiya sistemi qapayır 
və materialların yararlı istifadəsinə zəmanət verir. 
Distansion zondlama sistemləri iki variantda: Təsvirə (şəklə) və ədədlərə 
istiqamətlənmiş hazırlanır. Birinci variantda distansion materiallar istifadəçiyə  
kosmik  şəkillər formasında verilməklə, vizual deşifrə üçün nəzərdə tutulur. 
İkinci variant isə geoloji və digər görüntüləri avtomatik (kompüterlə) araşdır-
mağı nəzərdə tutur. 
Distansion zondlamanın  əyani (obraz) və  ədədi variantları bir-birini ta-
mamlayır. Vizual analiz və kosmik şəkillərin geoloji interpretasiyası obrazların 
avtomatik araşdırma texnologiyasının sonradan yaranmasına, proqressiv (və 
baha) texniki təminatla bağlı olmasına baxmayaraq, öz qabaqcıl mövqelərini 
saxlayır. Bunun səbəbini dərk etmək üçün, distansion zondlama materiallarının 
avtomatik və vizual deşifrələnmənin  əsasını  təşkil edən prinsipləri müqayisə 
etmək lazımdır. 
 
6.2. Distansion  zondlama  materiallarının avtomatik   
deşifrələnməsinin prinsipləri 
 
Fiziki sahələr müəyyən formada nizamlandığı üçün, onunla əlaqədar olan 
səhnə haqqında faydalı məlumat əldə edilir. Bu nizamlanma elektromaqnit şüa-
lanması üçün (xüsusi və ya əks olunan) bir neçə parametrə aid olur. Elektro-
maqnit  şüalanmasının sahəvi nizamlanmasına görə, biz təsviri strukturlaşmış 
ayrı-ayrı sahələrə parçalanmış kimi təsəvvür edirik ki, bunlar da səhnəni 
formalaşdıran geoloji obyektlərlə müqayisə edilə bilər. Spektral nizamlanma isə 
səhnə  və onun ayrı-ayrı hissələrində spektrin müxtəlif sahələrində parlaqlıq 
olarkən özünü göstərir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyri - bircinsli 
səthlərin spektral səciyyələri adətən bir-birinə uyğun gəlmir. Spektr parlaqlığı 
ölçülən nöqtələr dəyişdikcə, o, qanuna uyğun yeniləşir və  hər bir sahənin bu 
göstəricisi vericinin fəzadakı yerindən asılıdır. Belə ölçülər toplusuna inteqral 
deyilir. Deşifrələyən sistem təsnif olunacaq şəkildə xeyli sayda ölçülər aparır və 
bu ölçülər obrazlar lüğətindəki etalon ölçülərlə müqayisə edilir. Lüğət 
elementlərinə uyğun gələn və ya ona yaxın olan ölçülər lazımi təsnifatı verir. 
Fərz edək ki, distansion zonlama məlumatlarına görə, iki tip obyekti 
ayırmaq lazımdır. Məsələn:( əhəngdaşları və qranitlər və ya çınqıllar və qumlar 
və s.). Müxtəlif obyektlər, fərqli spektral səviyyəyə malikdir. 12-ci şəkildə 

---

45 
 
fərqləndirilməsi lazım olan A və B obyektlərinin mümkün spektral əyriləri 
göstərilmişdir.  
Belə ortaya düşmüş  əyriləri laboratoriya və çöl tədqiqatları zamanı eks-
perimental yolla alırlar. Göstərilən əyrilər dalğa uzunluğunun iki intervalında: 

1 
və 

2
 yaxınlığında, bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənir. Bu fərqi 
bir - birindən seçilən avtomatik sistemlərin qurulmasında istifadə etmək olar. 
Bundan ötrü, ölçü kompleksi 

1 
və 

2
 dalğa uzunluğundakı səhnənin əks olunan 
izini (məsələn, parlaqlığını) ölçməlidir, dərkedici sistem isə onları koordinat 
müstəvisinə  gətirməklə, bu ölçuləri müqayisə etməlidir (

1
 – dalğasında  əks 
olunan izi, 

2
- dalğasında  əks olunan izi). Əgər səhnəni yalnız göstərilən iki 
sinif obyektləri formalaşdırırsa, onda biz A və B ətrafında qruplaşan və müəy-
yən statistik paylanmaya malik olan iki fərqələnən nöqtə yuvaları (klaster) 
almış oluruq. Dərkedici sistem hər hansı bir sahənin təsnifatını onun nöqtələ-
rinin  əks olunan izini bu və ya digər klasterə aid etməklə həll edir. Bu da sadə 
statistik təhlil üsulu ilə aparılır. Məsələn (klasterin mərkəzinə qədər olan məsafə 
ilə qiymətləndirilir). 
Müasir hesablayıcı texnika, dərk etmək üçün nəinki iki, hətta bir neçə 
spektral diapazon istifadə etməyə  və uyğun olaraq, ikiölçülü deyil, çoxölçülü 
əks olunan iz sahəsi qurmağa imkan yaradır ki, bu da dərketməni yaxşılaşdırır. 
Beləliklə, “öyrədən” adlandırılan çoxölçülü sahədə həllin (nəticənin) sər-
hədini təyin etmək üçün bir neçə seçimin istifadəsi əsas üsuldur. Bu da distan-
sion zondlama məlumatlarının təhlilinə kəmiyyətcə yanaşma bazası olmuşdur. 
Bu halı nəinki spektral, hətta daha mürəkkəb məkan və zaman ölçüləri üçün də 
istifadə etmək olar. 
 
Şəkil 12. Obyektlərin spektral xarakteristikalarının  ölçü məlumatlarına  görə 
əksolunmanın  ikiölçülü  fəzasının  tərtibi. 
 
6.3. Vizual deşifrələmənin prinsipial sxemi 
 
Geoloq – İnterpretatorun fəaliyyəti ilə avtomatik dərkedici sistemin işi 
arasında bir növ analogiya görmək mümkündür. Tədqiqatçı təsvirləri analiz edir 
(ölçür), müəyyən daxili eyniliyə malik olan nöqtə  yığımlarını ayırır, aşkar 
edilmiş obrazları öz yaddaşındakı ideallaşdırılmamış obrazlarla müqayisə edir, 

---

46 
 
bunun  əsasında ilkin obrazları  təsnifatlaşdırır. Hətta insannın və kompüterin 
işlərinin bir növ formal müqayisəsində  də insan fəaliyyətinin üstünlüyü aydın 
görünür. Birinci, onun distansion zondlama nəticələri haqqında xeyli məlumatı 
effektiv almaq, yadda saxlamaq və onları işlətmək məqsədilə bilik və təcrübə-
sindən istifadə edərək, məlumatları seçmək üçün anadangəlmə qabiliyyətinin 
olmasıdır. Hələlik insanı, hətta nisbətən sadə geoloji məsələlərin həllində isti-
fadə edilən distansion zondlama sistemindən kənarlaşdırmaq olmaz. Dərketmə 
və görmə məlumatının işlənilməsi prosesi hələ zəif öyrənilmişdir, tədqiqatçının 
gözünün optik, obyektiv beyninin isə  təsviri proyeksiyalaşdıran ekran kimi 
təsəvvür edilməsinə baxmayaraq, onlara “sadə əks” kimi yanaşmaq olmaz. 
Distansion ölçmənin məlumat forması kimi təsəvvür edilən “kosmik şə-
kil” anlayışının və kosmik şəkillərin tədqiqatçı tərəfindən görülməsinin nəticəsi 
olan “kosmik təsvirləri” bir-birindən seçmək lazımdır. 
13-cü
 
şəkildə
 
vizual
 
geoloji deşifrələmənin prinsipial sxemi göstərilmişdir. 
Sistemin girişində səhnənin ölçü məlumatlarının əsasında yaranmış kadr forma-
sında olan kosmik şəkillər durur. Şəkil tədqiqatçı tərəfindən qavranılır. Dərket-
mə fasiləsiz olaraq, bilik mənbəyinə müraciəti nəzərdə tutur. Dərketmənin nəti-
cəsində kosmik təsvir alınır. Bu da bilik mənbəyinin köməyi ilə səhnənin spesi-
fik modelinin formalaşmasına gətirib çıxarmağa zəmin yaradır. Alınmış model 
bu və ya digər formada (sxemlər, xəritələr, yazma (təsvir) və s.) qeyd edilir, 
sonra səhnənin və modelin uyğunluğu çöl tədqiqatları  və ya digər üsullarla 
yoxlanılır. Müqayisə edildikdən və uyğun korrektədən sonra model deşifrə 
materialı son məhsul kimi hazırlanır. 
İndi də bu sxemin müəyyən elementlərinin bəzi xüsusiyyətlərini nəzərdən 
keçirək. 
 
Şəkil 13. Vizual  geoloji  deşifrələmənin  prinsipial  sxemi. 
 
Kosmik  şəkillərin dərk edilməsi - Dərketmə anlayışı altında alınmış in-
formasiyanın görmə obrazlarının formalaşması ilə sona çatan işlənilməsi pro-
sesi nəzərdə tutulur. Görmə  dərketməsinin vacibliyini qiymətləndirməmək 

---