22.
Blaylock M.J., Huang J.W., Phytoextraction of Metals, Phytoremediation of
Toxic Metals: New York, Wiley 2000.
23.
Brooks R.R., (Ed.), Plants that hyperaccumulate heavy metals: their role in
phytoremediation, microbiology, archaeology,mineral exploration and
phytomining, CAB International, New York 1998, 380 s.
24.
Mirsalia, ( 2004), Soil pollution: origin, monitoring and remediation,
Springer–Verlag Berlin Heidelberg
.
25.
Clemens S., (2006), Toxic metal accumulation, responses to exposure and
mechanisms of tolerance in plants
, Biochimie, 88
26.
Abumaizar, R.J. and Smith, E.H. (1999) Heavy metal contaminants removal
by soil washing, Journal of Hazardous Materials, 86.
27.
Lasat M.M., (2000), Phytoextraction of metals from contaminated soil: A
review of plant/soil/metalinteraction andassessment ofpertinent agronomic
issues
, Journal of Hazardous substance Research
/
28.
www.eco.gov.az
29.
www.cografiya.info
30.
www.ecology.com
XÜLASƏ
Magistr dissertasiyası 80 səhifədə çap edilmiş, giriş, 3fəsil, nəticə və
təkliflərdən , həmçinin ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
Tədqiqat işinin yerinə yetirilməsində müqayisəli-coğrafi, riyazi-statistik, fiziki-
kimyəvi metodlardan istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatın “Giriş” hissəsində mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədi,
tədqiqatın elmi yeniliyi, tətbiq sahələri ətraflı təhlil edilmişdir.
Fəsillər daxilindəki mövzular məntiqi ardıcıllıqla yerinə yetirilmişdir.
Mövzuların yerinə yetirilməsində zəngin xarici ədəbiyyatlardan və tədqiqat
materiallarından istifadə edilmişdir.
Tədqiqat işinin sonunda nəticə və təkliflər qeyd edilmişdir.
РЕЗЮМЕ
Магистерская
диссертация состоит из 80 стр., ведение, 3 глав, выводов
рекомендация
также списка литературы.
При
выполнение исследовательской работы были использованы
сравнительно
-геогрфический, математичиско-геогрфический, математико-
статистический
, физико-химический методы.
В
Ведении сделано всесторонный анализ по актуалностье. Темы,
областей
использование результатов исследование, навизна работы.
В
диссертайии использованы богатый материал зарубежной литературы
и
исследовательских работ.
В
конце диссертации дано выводы и предложении.
REFERAT
Torpaqların ağır metallarla çirklənməsi torpağın içərisinə daxil olan toksiki
kimyəvi elementlərin torpağın ekoloji strukturunu pozmasıdır. Bu çirklənmə növü
xarakterinə görə kimyəvi çirklənmə qrupuna aid edilir. Torpağın ağır metallarla
çirklənməsi zamanı torpağın kimyəvi, fiziki-kimyəvi, bioloji xüsusiyyətlərinin
sıradan çıxması nəticəsində ekoloji tarazlıq pozulur.
Torpaqların mədəniləşdirilməsi və əkinçiliyin intensivləşdirilməsi məqsədilə
elmi cəhətdən zəif əsaslandırılmış tədbirlər, otlaqların və meşələrin səmərəsiz
yollarla istifadəsi, intensiv sənayeləşmə və urbanizasiya torpaqların ağır metallarla
çirklənməsinə səbəb olmuşdur.
Tədqiq etdiyimiz ərazidə metallurgiya sənayesinin inkişafı, yanacaq istehsalı
və emalı, nəqliyyat, əkinçilik, heyvandarlığın intensivliyi ilə əlaqədar torpaqlar ağır
metallarla çirklənməyə məruz qalmış və xüsusilə metallurgiya sənayesinin
inkişaf etdiyi Gədəbəy, Daşkəsən rayonlarının ərazisində bu çirklənmə intensiv hal
almışdır.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı torpaqlarında ekoloji mühitin və sabitliyin
pozulmasının başlıca səbəblərindən biri dağ-mədən sənayesinin intensiv inkişafı
olmuşdur. Dağ-mədən sənayesinin təsiri ilə dağ-çəmən və quru-çöl landşaftı ciddi
struktur pozuntularına, bəzən isə kökündən dəyişmiş arzuolunmaz texnogen
landşaftlara çevrilmişdir. Texnogen amillərin təsiri ilə dağ-çəmən-çöl landşaftı
antropen parçalanmış və təbii estetikliyini itirmişdir.
Daşkəsəndə dağ-mədən və filizsaflaşdırma kombinatı fəaliyyət göstərir.
Burada filiz hasilatının açıq üsulla həyata keçirilməsi ətraf dağ-çəmən landşaftında
ciddi struktur pozuntuları əmələ gəlmişdir.
Daşkəsənin dəmir filizi və mərmər, Zəyliyin alunit, Göygölün bentonit gili,
Xoşbulağın əhəngdaşı, Yuxarı Hacıkəndin gips daşı, Daşsalahlının bentonit gili
və s. təbii ehtiyatların istismarı ilə inkişaf edən dağ-mədən sənayesi yataqları
dağ-çəmən landşaftlarının texnogen pozulmasında əsas rol oynayır. Əmirvar-Qazax
kəndlərinin estetik gözəlliyi və rekreasiya potensialı ilə seçilən dağ çəmənləri
landşaftları Alunitdağın mədən tullantıları ilə yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Zəylik,
Alunitdağ mədənlərinin istismarı nəticəsində hündürlüyü 20-30 m olan tullantılar
müxtəlif texnogen relyef formaları əmələ gətirmişdir.Dağ-çəmən landşaftı daxilində
ə
mələ gələn texnogen dəyişmələr və pozuntular təbii fon landşaftını kəskin
dəyişdirmiş, onun rekreasiya potensialını tam zəiflətmişdir.
Daşkəsən filizsaflaşdırma kombinatı sahəsində 600 hektardan çox sahə
texnogen relyef formaları ilə örtülmüşdür. Daşkəsən dəmir filizi mədənlərinin
istismarı ilə əlaqədar olaraq 1,2 min hektar sahədə meşə və çəmən torpaqları
yararsız hala düşmüşdür ki, bunun da 0,5 min hektarı süxur tullantıları
altındadır.Dağ-mədən tullantıları və ona yaxın ərazilərdən götürülmüş torpaq
nümünələrinin analizi göstərir ki, torpağın tərkibində mikroelementlərin və ağır
metalların miqdarı təbii landşaftlara nisbətən xeyli yüksəkdir. Tullantı süxurlarının
səth suları ilə yuyulması, habelə filtrasiya nəticəsində aktiv kimyəvi elementlər
miqrasiya edərək torpağa çökür və onu çirkləndirir. Təbii torpaqlara nisbətən
tullantılarla təmasda olan torpaqlarda həmin elementlərin miqdarı 4-9 dəfə artıqdır.
Dəmir mədən tullantılarında və onların təmas etdiyi torpaqlarda sink, mis, kobalt,
manqan, bor və civənin miqdarı yol verilən konsentraiyadan 4-9dəfə artıqdır.
Qurğuşunun miqdarı isə 40 dəfədən çoxdur.
Kompleks filiz yataqlarından çıxarılan bəzi metalların emal edilməsi çox
böyük çətinliklər yaratdığından, zənginləşdirmə texnologiyasının aşağı olması
səbəbindən tullantıya göndərilən son materialda itkilərin miqdarı yüksək olurdu və
sonda ümumi yataq üzrə itkilər yüksək həddə çatırdı. Daşkəsən filiz yatağından
çıxarılan yüksək tərkibə malik dəmir filizinin emal olunduqdan sonra atılan
tullantısının tərkibi belə, zəngin olaraq qalırdı. Belə ki, tullantı hesab edilən bu
məhsulda böyük miqdarda filiz atılırdı ki, inkişaf etmiş ölkələrdə yataqlardan
çıxarılan filizin miqdarı bəzən bu tullantıların tərkibindən aşağı olurdu. Ona görə
istər iqtisadi səmərəlilik baxımından istərsə də ətraf mühitə dəyə biləcək ziyanın
aradan qaldırılması baxımından sənaye tullantıları üzərində nəzarətin düzgün
təşkilinə riayət etmək lazımdır
Dağ-mədən filizsaflaşdırma kombinatının tullantıları bilavasitə buradan
keçən Qoşqarçay dərəsinə axıdılır. Nəticədə, bu tullantılar Qoşqarçay dərəsininin
landşaftında ekoloji gərginliyi artırmış və landşaft reaksiya potensialını
itirmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər ərzində Daşkəsən yatağının istismarı
dövründə Qoşqarçayın dərəsində 30 mln. tondan artıq tullantılar yığılmışdır ki, bu
tullantıların tərkibində külli miqdarda qiymətli kobalt vardır.
Daşkəsən və Zəylikdə açıq üsulla hasilatın davam etdirilməsi gələcəkdə
burada ekoloji gərgin ocaqların artmasına, texnogen sürüşmələrin fəallaşmasına,
məhsuldar torpaqların sıradan çıxmasına səbəb olacaqdır. Ərazinin mühüm
rekreasiya rayonu olduğunu nəzərə alaraq dəmir filizi və alunit hasilatının şaxta
üsulu ilə aparılması və yararsız vəziyyətə salınmış torpaqların rekultivasiyası
vacibdir.
Ağır metalların birbaşa təsiri bitkilərdə yaratdığı problemlərlə, dolayı təsiri isə
bu bitkilərlə qidalanan insan və heyvan orqanizmində yaranan problemlərlə
ə
laqədardır. Ağır metalların yalnız müəyyən bir qismi az miqdarda konsentrasiyada
bitkilər üçün əhəmiyyətlidir. Bu elementlərin artıq miqdarı bitkilərdə bir sıra
proseslərin pozulmasına gətirib çıxarır.
Bitkilər fizioloji inkişaflarını tamamlamaqda ehtiyac duyduqları maddələri
torpaqdan asanlıqla mənimsəyirlər. Bu maddələr bitkilərdə mövcud olduğu formada
torpaqda da vardır. Bitkinin qidalanmasında hər bir qida elementinin rolu olduqca
müxtəlifdir. Torpaqda ağır metalların konsentrasiyası artdıqca, bitkilər bu elementləri
passiv şəkildə mənimsəyərək qida zəncirinə daxil edir. Bunun nəticəsində ağır
metallar bitkilərə və bitki ilə qidalan insan və heyvanlara toksiki təsir göstərir. Bu
onunla əlaqədardır ki, bitkilər yetişdikləri torpaqda özləri üçün lazım olan və ya
olmayan elementləri az miqdar olsa belə öz orqanizmlərində depolaya bilirlər.
Ağır metalların tərkibində insan həyatı üçün vacib olan metallarla
(sink, dəmir, molibden, mis, selen, manqan və s.) yanaşı, orqanizm üçün toksiki
təsirli maddələr (kadmium, civə, qurğuşun, nikel, xrom, arsen və s.) var. Bu metallar
yüksək konsentrasiyada bitkilərə və canlı orqanizmlərə ciddi təsir göstərərək , bir
sıra problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, dəmir, mis,
sink, molibden manqan və s. elementlə yalnız mikrodozalarda orqanizm üçün
zəruridir, izafi dozalarda olduqca təhlükəli xarakter daşıyır. Qurğuşun, civə,
kadmium, arsen istənilən konsentrasiyada canlı orqanizmlər üçün zərərli təsirə
malikdir. Belə ki, bu elementlər hətta birləşmələr halında orqanizmə daxil olduqda
güclü zəhərlənmələr baş verir. Onlar qanda olan aminturşularla, fermentlərlə və
vitaminlərlə kompleks birləşmə əmələ gətirərək, orqanizmin həyat fəaliyyətinə ciddi
təsir göstərir.
Canlı orqanizmlərdə ağır metallar az miqdarda bioloji aktiv maddələrin
tərkibinə daxil olub onun həyat fəaliyyəti proseslərini normal gedişini nizama salır.
Texnogen çirklənmə nəticəsində bu müvazinət pozularaq canlı orqanizmlər üçün
mənfi, bəzən fəlakətli nəticələrə səbəb olur. nsan orqanizminə daxil olan ağır
metallar əksər halda qaraciyərdə, böyrəklərdə toplanır.
Bitkiyə daxil olduqda ağır metallar onun orqan və toxumalarında olduqca
qeyri bərabər yayılır. Məsələn, bitkinin kök sistemində sink yerüstü hissəsinə
nisbətən çox yığılır, yerüstü orqanlarda sink əksər halda köhnə yarpaqlarda
toplanır. Buğda bitkisinin kökləri yarpağına nisbətən yüksək miqdarda qurğuşun
və kadmium toplanması ilə fərqlənir.
Ağır
metallarla
çirklənmə
zamanı
torpaqda
toplanan
yüksək
konsentrasiya bitkilər vasitəsilə qida zəncirinə keçir və nəticədə heyvan və
insan orqanizmində müxtəlif pataloji halların yaranmasına səbəb olur. Bu
baxımdan ağır metalların yaratdığı çirklənməni qiymətləndirməli olsaq heç bir
iqtisadi göstərici ilə bu ziyanı ifadə etmək olmaz və son nəticədə
vəziyyətin belə davam etməsi torpağın üzvi aləminin məhv olmasına gətirib çıxara
bilər.
Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi ekologiya mühəndisliyinin
problemli istiqamətlərindən biridir. Çirklənmiş torpağın kompleks fiziki, kimyəvi,
bioloji xüsusiyyətləri, çirkləndiricilərin torpaq mühitində yayılması və hərəkəti ilə
bağlı məhdud informasiyanın olması kimi faktorlar təmizləmə fəaliyyətinin
maaliyyələşməsində bir sıra çətinliklər yaratmış, eyni zamanda köhnə təmizləmə
texnologiyalarının tətbiqinə səbəb olmuşdur. Bununla əlaqədar torpaqların ağır
metallardan təmizlənməsində iqtisadi cəhətdən səmərəli və yüksək effektli
texnologiyaların tətbiqinə ehtiyac yaranır.
zolyasiya,
immobilizasiya,
toksikiliyin
azaldılması,
fiziki
ayırma,
ekstraksiya torpağın təmizlənməsində əsas üsullar kimi qiymətləndirilir. Ağır
metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsində ərazinin xarakteristikası,
metalın növü, konsentrasiyası, çirklənmiş torpağın sonrakı istifadəsi kimi mühüm
faktorlar diqqətdə saxlanılmalıdır.
Torpağın ağır metallardan təmizlənməsi ərazinin yenidən istifadəyə
yararlılığının bərpası baxımından iqtisadi alternativdir. Torpağın təmizlənməsi üçün
fiziki, kimyəvi, termiki, bioloji prosesləri özündə cəmləşdirən bir sıra metodlar
mövcuddur.
Düzgün
metod
seçimi
ə
razinin
xarakteristikasından,
çirkləndirici
metalın növündən, konsentrasiyasından və ərazinin sonrakı istifadəyə yararlılığı
kimi bir sıra faktorlara bağlıdır. Torpağın təmizlənməsi əsasən ərazinin qazılması,
izolə edilən və ya təmizlənən torpağın təkrar yerinə doldurulmasıyla həyata
keçirilir. Lakin son illərdə torpağı qazmadan birbaşa ərazidə tətbiq olunan
texnologiyalar daha da sürətlənmişdir.
Dostları ilə paylaş: |