Microsoft Word Mexanizm III. Doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 hadisələri bu torpağa dünyanın ən qədim dinlərindən biri, atəşpərəstlərin səcdəgahına çevirmişdi. hələ ötən yüzilliklərdə inşa olunan məşhur Suraxanı məbədgahı buna bariz misaldır. XX əsrin əvvəllərində qaz hasilatında yüksələn templər Azərbaycanda yeni bir sahənin, ona müvafiq sfera və strukturun formalaşmasına təkan verdi. Bu zaman hasil edilən qaz nisbətən artıq dərəcədə məişət problemlərinin həllinə yönəldilirdi. Sonralar təbii energetik xammal kimi ekoloji təmizliyi ilə fərqlənən, üstün kaloriyə malik, asan nəql olunan təbii qaza maraq artmağa meyl etdi. 1950-ci illərdə Azərbaycanda qazdan elektrik enerjisi istehsalında, yüksək enerji tutumlu sənaye sahələrində istifadə edilməyə başlandı. Bütün bunlar həmin illərdə Xəzərdə aşkarlanan ayrıca təbii qaz yataqları «Bahar», «Bulla-Dəniz», «Günəşli»nin məhsul verməsi ilə bağlı idi. Hasilat artdıqca, respublika sənayesində qazın istifadəsi diapazonu genişlənir, ucqar ərazilərdə qazlaşdırma inkişaf edirdi. Lakin bununla belə yerli yataqlarda hasil edilən qaz respublika tələbatını tamamilə ödəmirdi. İstehlak isə hasilatı ötməkdə davam edirdi. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əldə edildiyi ərəfədə 1990-1991-ci illərdə respublikada qaz istehlakı 17 milyard m 3 -ə yüksəlmişdi ki, bunun da 30-35%-i elektrik stansiyalarda enerji istehsalını təmin edirdi. Dağılan ittifaqın möhtəşəm qaz kompleksindən Azərbaycana geniş imkanlı müvafiq infrastruktur qalmışdı. Bu şəbəkə illik gücü 20-25 milyard kubmetr olan altı şaxəli, 4 min km. uzunluqda magistral, 36 min km kiçik və orta təzyiqli qaz kəmərlərindən ibarətdir. Azərbaycanın qaz nəqletmə infrastrukturu İrana, Dağıstana, Gürcüstana, Ermənistana çıxışlara, geniş tranzit imkanlarına malikdir. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının xarici şirkətlərin iştirakı ilə işlənməsi prosesi Azərbaycanın qaz sənayesinə də yeni reallıqlar gətirmişdir. Axtarışlar içərisində Xəzər dənizin Azərbaycana mənsub sektorunda «Əşrəfi», «Qarabağ», «Şahdəniz» strukturunda böyük qaz və qaz kondensat yataqları 64 aşkar olunmuşdur. 45 il öncə Azərbaycan geoloqlarının kəşf etdikləri «Şahdəniz» yatağında 1999-cu ildə zəngin qaz ehtiyatları aşkarlanmışdır. Təbii qaz ehtiyatları digər strukturlarda da böyük miqyaslıdır. Mütəxəssis hesablamaları indiki gerçəkliklər kontekstində Azərbaycanda 3 trilyon kubmetr qaz ehtiyatının olmasına əsas verir. Belə ehtimal edilir ki, yaxın 10 il ərzində Azərbaycanda qaz hasilatı 20-25 milyard m 3 -ə qədər yüksələcəkdir. Respublikada qaz sənayesinin formalaşmasında onun potensialı təkcə adekvat ehtiyatlar və infrastrukturla qiymətləndirilmir. Qaz sənayesinin inkişafı ölkəmizdə müvafiq sahəni əhatə edən elmlərin inkişafı, elmi-tədqiqat institutlarının yaranması ilə müşayiət olunmuşdur. Bir çox azərbaycanlı mütəxəssislər SSRİ qaz sənayesinin formalaşması və inkişafında mühüm rol oynamışlar. Təəsüflə qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda qaz sənayesinin bütün tarixi dövrü ərzində müvafiq kompleksi vahid qurumda, bütün dövriyyədə təmsil edən, nəzarəti həyata keçirən təşkilat mövcud olmamışdır. Azərbaycanda qaz ehtiyatlarının əksər hissəsi dəniz sektorunda cəmləşdiyi üçün buradakı neft-qaz hasilatını təmsil edən «Xəzərdənizneftqazsənaye» istehsalat birliyi SSRİ qaz sənayesi nazirliyinin tabeliyində idi. Qazın nəqlini, saxlanmasını təmin edən müvafiq istehsalat birliyi, qazın təchizatı kompleksi ayrı-ayrı təşkilatların nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Müstəqillik əldə edildikdən sonra qazın hasilatı, emalı prosesləri neft şirkətinə, nəqletmə və təchizat şəbəkəsi isə yeni qurumda- «Azəriqaz» təşkilatında birləşmişdir. Bu vəziyyət-milli qaz sənayemizi tamamilə bir mərkəzdə idarə etməyə imkan yaratmır. Yeni təşkilatın- «Azəriqaz» QSC-nin fəaliyyət prinsipləri isə bu çərçivədə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun və effektli hesab edilmir. Artıq iki onillikdir ki, Azərbaycanda qaz hasilatında enmə prosesi baş verir. İndi respublikamızda 6 milyard kub 65 metr həcmində qaz hasil edilir. Bununla belə əlavə olaraq artıq 2 ildir ki, «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağından da qaz hasil edilir. Burada çıxarılan qazın ümumi qaz hasilatındakı payı indiki məqamda 14-15%-dir. 2000-ci il üçün Azərbaycanda qaz hasilatının sabit saxlanılması, yəni 6 milyard kub metr həcmində qalması planlaşdırılmışdır. Keçid dövrünün indiki mərhələsində Azərbaycanda qaz hasilatında və böyük qaz axınında müasir idarəetmə strukturunun, müvafiq infrastrukturun yenidən təşkili, qaz təsərrüfatında mövcud neqativ halların təcrid edilməsi mühüm vəzifələrdəndir. Daha mühüm vəzifə isə ehtiyatlardan səmərəli istifadədə ifadə olunur. Təcrübədən məlumdur ki, təbii ehtiyatları bol, izafi olan ölkələrə istehlakda təsərrüfatsızlıq və israfçılıq xasdır. Azərbaycanın da tarixən qaz ehtiyatları ilə zəngin olması bu ehtiyatlardan gen-bol, qeyri-rasional istifadə edilməsinə səbəb olmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq ittifaqın mərkəzi orqanları təbii ehtiyatlardan, o cümlədən qazdan səmərəli istifadəni normallaşdıran normativ aktlar qəbul etmiş və müvafiq nəzarət mexanizmi işləyib hazırlamışdır. 1990-cı ildə Azərbaycanda qaz itkisi planı ittifaq tərəfindən 1,13-1,21% həddində planlaşdırılmışdı. Müstəqillik əldə edildikdən sonra bir çox sahələrdə olduğu kimi Azərbaycanın qaz təsərrüfatında da reqressiv, dağıdıcı meyllər müşahidə olunmuş, mərkəzi hökumət orqanlarının zəif nəzarəti, qeyri-professionallıq meylləri qaz təsərrüfatında itkilərin 5-6 dəfə artırılmasına rəvac vermişdir. Analoji vəziyyət elektrik enerjisinin istehsalı və təhcizatına da xasdır. Qaz təchizatını nəzarətdə saxlayanlar müvafiq qurumlar avadanlıq və qurğuların köhnəliyini bəhanə edərək texnoloji itkilərin faizini faktiki olaraq daha çox göstərməklə koordinasiya təşkilatlarını inandıraraq 1993-cü ildə qaz itkiləri planının 8,6%-ə qədər yüksəldilməsinə nail olmuşlar. Qaz itkilərinə müvafiq olaraq məişət qaz cihazları və müvafiq qaz Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|