Microsoft Word mirze ibrahimov ve xalq yara01-12-2013ciligi doc
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
- Qərənfil əsdi neynim
- Qərənfil əsdi neylim, Səbrimi kəsdi neylim!
- Fazil Əliyev
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 133
öz məqamında işlənmişdir. “Erkək balıqdan utanan” padşah qızı kimi Manaf da- hiyləgər, namərd bir adamdır. Ədib “Böyük dayaq” romanında yaltaq, hiyləgər Yar- məmmədin daxili aləmini göstərmək məqşədilə “erkək balıq- dan” utanan padşah qızı haqqında lətifədən bəhrələnmişdir. Pyesdə emosional vəziyyət yaratmaq, tamaşaçını yormamaq üçün də folklor incilərindən istifadə olunmuşdur. Kərəmin bayatıları bu cəhətdən diqqəti cəlb edir:
Səbrimi kəsdi neynim, Dodaq şirin dil acı, Mən belə dostu neylim (98,208). Əsərdəki bayatıların beşi də hazır bayatılardır. Dost haqqında deyilmiş bayatının əsl varianrı belədir:
Qərənfil əsdi neylim, Səbrimi kəsdi neylim?! Özü dost, qəlbi qara. Mən belə dostu neylim (24, 227). “Özü dost, qəlbi qara” misrasını “Dodaq şirin dil acı” misrası ilə əvəz etməklə məzmunda dəyişiklik yaratmışdır. Birincidə “qəlbi qara” dastan, ikincidə isə “şirin dodaqlı” aşiqdən danışır. Bu bayatıları işıqlı obraz olan Kərəm söyləyir. Adətən, Mirzə İbrahimovun nəsr əsərlərində, eləcə də dram əsərlərində bayatılar müsbət obrazların, zülm çəkən adamların, sevənlərin dilindən verilmişdir. “Məhəbbət” pyesində xalq deyim tərzi, alqış və qarğışlar da öz əksini tapmışdır: “Az aşın duzu olmayıb”, “Ay şeytana papış tikən Manaf”, “Əlinə də qurban, dilinə də qurban”, “İynə ilə gor qazmaq”, “Allah Hitlerin anasını mələr qoysun”, “Sənə qurban olum”, “Nə var, kəndə darğa gəlib”, “Tatus koxa, Matus koxa, on beş evdə otuz koxa”, “Ətəyinin altında xoruzun quyruğu görünür”, “Qalmışam odnan suyun arasında”, “Sənin bazarın bağlandı”, “Şər deməsən, xeyir gəlməz”, “Elnən gələn
134
yas, toy bayramdır”, “Lənət olsun sənə rast olduğum günə, min lənət”. Bu səpkili deyimlər əsərdə folklor motivinin güclü olduğunu göstərir. Bədii dil folklor qaynağında cilalanır. Ədibin “Məhəbbət” dramında Əhmədi-biqəm obrazına folklor biçimində yanaşmışdır. Onun söylədiyi “nağıla oxşar bir həqiqət” əslində həyatdan götürülmüş əfsanə-rəvayətdir. Beləliklə sənətkar özünün yaratdığı əfsanə-rəvayətlə folklorun zənginləşməsinə töhfə bəxş etmişdir. Bu gün “Xorasan kürküdür”, “Əhmədi-biqəm”dir, ifadələri xalq arasında işlənir. Belə atmacalar, aforistik deyimlər Mirzə sənətinin canlı olduğunu, xalqın təfəkküründə yaşadığını və onun obrazlılıq- emosionallıq qatına dolğunluq gətirdiyini əks etdirir. M.İbrahimovun “Kəndçi qızı” lirik komediyası 1962-ci ildə yazılmışdır. Əsərdə folklordan bəhrələnmənin tədqiqi göstərir ki, xalq yazıçısı özünə sadiq qalmışdır. Fikrin obrazlı ifadəsi, dərin məntiqi inkişafı üçün folklor deyim tərzi əsərin canına hopmuşdur. Birinci şəkildəki ilk dialoqlar da bunu təsdiqləyir: “Vahid- Yaxşı deyiblər: qızıl taxtım olunca, qızıl bəxdim olsun. Nə işdən yarıdım, nə qızdan... Aslan- Qız seçməyi məndən öyrən, peşə seçməyi dostumuz Rəşiddən. Gəlsənə mənim kimi sən də bir kəndçi qızı tapasan. Vahid- Ehh, sən də söz danışdın - kəndçi qızı! Yəni əlvida mədəniyyət, əlvida zövq-səfa! Aslan- Yeməmisən qaz ətini, nə bilirsən ləzzətini. Kəndçi qızı-Yəni yaşa məhəbbət, yaşa düzlük və səda- qət!”
Buradakı atalar sözləri əsərin daxili qaynağına çevrilmiş- dir. “Nə yardan doyur, nə əldən qoyur” mənasını verən atalar sözü Vahid obrazının amalını, həyata baxışını əks etdirir. Əsər boyu Vahid çiçəkdən çiçəyə qonan arını xatırladır. Aslan isə söylədiyi “Yeməmisən qaz ətini, nə bilirsən ləzzətini” məsəlində öz düşüncə tərzini büruzə vermişdir. Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 135
Məhəbbətə ikili münasibət atalar sözləri və məsəllərdə öz əksini tapmışdır. Dramaturq folklora diqqətlə yanaşır. Pyesdə yerində işlənməyən, əsərin məzmunu ilə bağlı olmayan bir folklor nümunəsinə rast gəlmirik. Şəkərlinski ticarətdə əliəyrilik edən idarə müdiridir. Onun haqqında ilk sözü kooperasiya işçisi Rəşidin işlətdiyi “Çaqqal var, deyə, heç kəs meşədən keçməz” məsəli tamaşaçıda Şəkərlinski və onun quyruğu Alışov haqqında rəy yaradır. Vahidlə kəndçi qızı Bənövşənin qarşılaşdığı səhnədə ibarələr, aforizmlər tənqid hədəfinə yönəldilmişdir. Bənövşənin “Qaçan at kimi dala niyə baxırsan?”, “Adam pirinə xor baxmaz, “Kəndçi qızı var ki, yüz səni kimisini dəyirmana susuz aparar, susuz gətirər”, “Kiminin əli qabarlıdır, kiminin ürəyi” sözləri öz məqamında işlənmişdir. Vahid- Əl çəkməz ha!... Burada deyiblər bulud altından çıxan gün, yaşmaq altından çıxan dil. Bənövşə- Dədəm deyir ki, kişinin yanşağı özü qiymətə minməz, sözü qiymətdən salar. Belə dialoqlar folklor deyim tərzi əsərdə millilik, təbiilik ölçüsünü genişləndirir. Vahidin atası Mahmudun “Pis övlad ürəyin çibanı deyil, nədir?! Davası yox, dərmanı yox, içəridən yeyib canını alır” sözləri xalq deyiminin məntiqi tutumundan bəhrələnməyə misal ola bilər. Əsərdəki mənfi obrazların sözlərində də xalq deyim tərzi öz əksini tapmışdır. Şəkərlinskinin dialoqlarında işlətdiyi “Səni əkənə də lənət, doğana da, Alışov”, “Gic dana kimi gözünü döymə”, “Alışov, gədə qarmağını atdın, ayıq ol, yuxulama, tənbəl öküz kimi”, “Ay çöllü, elə ki, qapıya bir də satan gəlsin”, “Alışov, başın qaz yumurtasına oxşayır”, “Alışov, yandım, sən də bir söz de ay malbaş” – kimi ifadələr pyesin lirik görümünü canlandırır. Tamaşada şuxluq, mənalı gülüş doğurur.
136
Bənövşənin atası Sarvanın dialoqları xalq deyimləri, atalar sözü və məsəllərlə zəngindir. Xüsusən, Şəkərlinskinin Alışovla söhbətləri səciyyəvidir. “İt sümüyü sevinə-sevinə udar, tamaşadı xirtdəyində qalanda”, “Alışov, soxulma ortalığa ələkçinin qıl verəni kimi”, “Nə örüşdən qayıdan mal kimi mələyirsən”, “Dəvədən böyük fil var”, “Alışov qara pişikdən bəduğursan” (98, 318). Pyesdə Alışov surəti hiyləgər, yaltaq müdir əlaltıların tipik nümayəndəsi kimi verilmişdir. Onun tez-tez işlətdiyi “Qoy desin, nə desə özümdən çıxan deyiləm” sözləri əsərin lirik səpkisini rövnəqləndirir. “Kəndçi qızı” komediyasında dramaturqun bəhrələndiyi atalar sözləri, zərbi-məsəllər, idiomatik ifadələr, aforistik deyimlər bir silsilə təşkil edir: “Adam bir qram dilini qoyub, bir pud başını tərpətməz”, “Qara məni basmamış, mən qapını basım”, “Siçan deşiyini satın alarsınız”, “Üz verəndə astarını istəyirsən”, “Əlinə su tökməyə yaramaz”, “Qarasına yanar kösöy atırsınız”, “İndi qız ipiynən quyuya düş”, “Zirək quş dimdiyindən tələyə düşər”, “Gözləmədiyin yerdən gün çıxar”, “Suyun yavaş axınından qorx, adamın yerə baxanından”, “Xain xoflu olar”, “Havaxt tülkü olsan gəl mənim çırağımın şirəsini çeynə”.
“Kəndçi qızı” pyesində Vahidin söylədiyi “Həqiqət axtaran dərviş” rəvayəti, “Çox yaşamağı ilə öyünən qarğa ilə qartalın danışığı” rəvayəti lirik komediyada sosial durumunun olmasına imkan verir. Gələcəyini düşünməyən, eyş-işrəti üstün tutan Vahidin qarğaya bənzədilməsi, Rəşid kimi sağlam düşüncəli adamların təsviri əsərin sosial qatını canlandırır. Folklor deyim tərzinə yaradıcılıqla yanaşmaq müsbət nəticə verir. Dramaturq “Hə- yat”, “Məhəbbət” dramlarında olduğu kimi “Kəndçi qızı”nda da musiqi folklorundan da istifadə edir. xalq teatrının aktyoru Aslanın söylədiyi bədii parça bunu əks etdirir.
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|