Microsoft Word Onkologiya fesil 1-5 +. doc

Fəsil 1. KLİNİKİ ONKOLOGİYANIN ÜMUMİ ASPEKTLƏRİ 
29 
rir, gen-inisiatorların stimulyasiyaedici təsiri nəticəsində onkogen zülallar 
sintez olunur və hüceyrənin nəzarətsiz bölünməsi prosesi başlayır [sxem 1.1]. 
Baş-boyun nahiyyəsinin bədxassəli şişlərinin əmələ gəlməsində rolu olan 
əsas onkogenlər və gen-supressorlar aşağıdakılardır. 
 
A. Onkogenlər: 
1. RAS onkogeni 
−  H – RAS 
−  K – ras 
−  N – ras 
2. c-erb B (Her-2/neu)  
geni 
 
B. Gen – supressorlar 
−  Retinoblastoma geni 
−  p 53 geni 
−  FHİT (Fragile Histiodine Triad) geni 
−  PTEN (Phosphatase and Tension Homolog) 
geni 
−  APC (Adenomatous Polyposis Coli) geni 
−  DCC (Deleted Cell Colon Carcinoma) geni 
 
 
Normal hüceyrə 
   Gen-supressorlarla 
nəzarət 
↓↓ 
protoonkogen  
-------------------               hüceyrənin böyüməsi  
  və çoxalması 
xərçəng hüceyrəsi   
 
           gen-supressorlarla nəzarət 
↓↓ 
onkogen   -------------------  hüceyrənin böyüməsi və çoxalması 
 
 
Şiş transformasiyası 
 
Gen-supressorlarda    
mutasion inaktivasiya 
 
 
 
↓↓  
  
 
  
 
 
protoonkogen -------------------    
hüceyrənin böyüməsi  
və çoxalması 
↑↑ 
Gen – supressorlarda  
mutasion inaktivasiya
      
 
 
Sxem 1.1. Kanserogenezin mexanizmi (Thompson M., 1991)   

---

  
 
BAŞ-BOYUN ŞİŞLƏRİ 
30 
 
1.3.3. Kanserogenezin bioloji mexanizmləri 
 
Müasir kanserogenez iki əsas nəticəyə əsaslanır: 
•  Əksər  şişlər bir hüceyrədən  əmələ  gəlir, hüceyrənin bütün sonrakı 
inkişafı klonaldır. 
•  Kanserogen amilin təsiri ilə şişin inkişafı arasında uzunmüddətli la-
tent dövrü mövcuddur. 
Yuxarıdakı nəticələr kanserogenezin çoxmərhələli modelini işləyib hazır-
lamağa imkan verir. Bu mərhələlər aşağıdakılardır: 
1. İnisiasiya 
2. Promosiya 
3. Epiteldaxili xərçəng (cancinoma in situ) 
4. Proqressiya 
İnisiasiya  mərhələsi. Kanserogen amilin hüceyrəyə birincili təsiri «ini-
siasiya» adlanır və hüceyrə onkogenlərinin əmələ gəlməsi, gen – supressorların 
(və ya apoptoz törədən genlərin) inaktivasiyası, gen – inisiatorların aktivasiyası 
və  nəticədə hüceyrənin nəzarətsiz proliferasiyası ilə xarakterizə olunur. Bu 
mərhələdə hüceyrənin diferensiasiyası pozulmur, funksiyası saxlanılır. Aktiv 
onkogenli, sərhədsiz bölünmə qabiliyyətinə, ölməzliyə (immortalizasiya) malik 
hüceyrə uzun müddət özünü heç nə ilə göstərməyərək latent vəziyyətində qala 
bilər. 
Kanserogenezin inisiasiya-promosiya komponentlərinin müəyyən qanu-
nauyğunluqları müəyyən olunmuşdur:  
−  inisiator-promotor kombinasiyası ancaq göstərilən ardıcıllıqla təsir 
edir; 
−  inisiasiya geriyə dönməyən, promosiya isə müəyyən ana qədər ge-
riyə dönən prosesdir; 
−  inisiasiya üçün inisiatorun birdəfəlik təsiri kifayət edə bilər. Pro-
mosiya üçün isə promotorun uzunmüddətli təsiri vacibdir. 
Promosiya mərhələsi – hüceyrənin transformasiyasıdır. Bunun üçün hü-
ceyrəyə bilavasitə inisiasiya törədən və ya digər kanserogen amilin və ya özü 
kanserogen olmayıb, lakin onkogenlərin aktivasiyasına səbəb olan və immorta-
lizasiya olunmuş hüceyrələri latent vəziyyətdən çıxarmaq qabiliyyətinə malik 
olan amilin – promotorların (məsələn, hormonların, iltihabi prosesin və s.) 
təkrarı təsiri vacibdir. 
Cancinoma in situ – qeyri invaziv və ya epiteldaxili xərçəngdir. Epitel-
daxili gərçəng-onkogen meyilliklə orqanizmin müdafiə reaksiyaları arasında 
dinamik tarazlıqla xarakterizə olunur. Bu dövrdə proliferasiya edən şiş hücey-
rələrinin sayı məhv olan şiş hüceyrələrinin sayına bərabər olur. Bu mərhələnin 
davam müddəti 10 ilə qədər çata bilər. 

---

Fəsil 1. KLİNİKİ ONKOLOGİYANIN ÜMUMİ ASPEKTLƏRİ 
31 
Proqressiya  mərhələsi, invaziv xərçəngin  əmələ  gəlməsi, regionar və 
uzaq metastazlar ilə xarakterizə olunur və müalicə aparilmadığı təqdirdə orqa-
nuzmin məhvinə gətirib çıxarır.  
 
1.3.4. Orqanizmin şiş əleyhinə rezistentliyi 
 
Kanserogen amillərin təsiri və  hətta kanserogenez mexanizmlərin işə 
düşməsi bədxassəli şişin əmələ gəlməsi üçün yetərli deyildir, belə ki, insan or-
qanizmində şişəleyhinə mürəkkəb və çoxşaxəli mexanizm sistemi mövcuddur. 
Onlar aşağıdakılardır: 
•  Antikanserogen mexanizmlər – kanserogenin hüceyrəyə daxil olma-
sına və onun genetik aparatına təsirinə mane olur. Antikanserogen 
mexanizmlərə aiddir: 
−  kimyəvi kanserogenlərin oksidləşmə nəticəsində inaktivasiyası  
−  sərbəst radikalların antioksidant sistemi ilə inqibizasiyası 
−  kanserogenlərin orqanizmdən eliminasiyası  
−  onkogen virusların interferon və spesifik antitellərlə ingibiza-
siyası 
•  Antitransformasion mexanizmlər – DNT zədələnəndən sonra onko-
genlərin ekspressiyasının dayandırılması və ya azaldilması yolu ilə 
normal hüceyrənin  şiş hüceyrəsinə çevrilməsinə  əks təsir göstərir. 
Antitransformasion mexanizmlər aşağıdakı vasitələrlə həyata keçiri-
lir: 
−  DNT fermentativ reparasiya sistemi 
−  gen–supressorlar 
−  apoptoz 
•  Antisellülyar mexanizməlr – əmələ gəlmiş şiş hüceyrələrinin inkişa-
fının zəiflədilməsinə və məhvinə yönəldilmişdir. Antisellülyar me-
xanizmlər aşağıdakılardan ibarətdir: 
−  T limfositlər  
−  makrofaqlar  
−  natural killerlər [NK] 
−  şişin nekroz faktoru (Tumor Necrosis Factor – [TNF])  
−  interferon 
−  şiş antigenlərinin antitelləri 
 
1.3.5. Şiş toxumasının bioloji xarakteristikası 
 
Şiş toxumasını və onu təşkil edən hüceyrələri onların sələfləri olan nor-
mal toxumalardan fərqləndirən əlamətlərin toplusu «atipizm» adlanır. 

---