Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
175
 
 
 
On beşinci önəm          
Funksional coğrafiya elmin model həssaslığı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Funksional coğrafiya: rasional  məntiqi, modelləşmə elmi xətti 
           
Coğrafiya elmi mənbələrdə funksianal struktur modellərinin formalaşması-
na dair araşdırmalar aparılmışdır. Təhlillər göstərir ki, funksiyal modellərinin 
ərazi təşkili dayanıqlı iqtisadi inkişaf tempinin formalaşması üçün optimal va-
riantlarını  təmin edir. Funksional modellər hər bir ölkənin iqtisadi-sosial və 
siyasi xarakteristikasına dair müxtəlif istiqamətli tədqiqatlarının nəticələrinin 
elmi xəttinin kompleksliyini özündə əks etdirir
145
. 
Funksional coğrafiya elmi rasional məntiqli  ideyalarının taktiki funksiyası-
nın  əsasının fonunda  “dialektik  münasibətlik” və ”dialektik qeyri-münasibət-
lik” əlaqələrinin tamlığını özündə birləşdirən modelləşmə həssaslığının prakti-
kasının strategiyasıdır. 
Fikrimizcə, dialektik coğrafiya elmində funksionalılığın modeli: dayanıqlı 
inkişafının şaxələnmiş iqtisadi-siyasi və strateji xəttidir. Bu xəttin yaradılması 
istehsal ilə coğrafi məkan arasında texnoloji reaksiyasının təmin edilməsi, pri-
madial açıq və qapalı sistemlərinin formalaşması üçün stimul hesab edilir.  
Açıq və qapalı sistemlərinin  əsas ideyası ölkənin makroiqtisadi kompleks 
funksional strukturlarının yaradılması  və  ərazi təşkilinə nail olmasından iba-
rətdir.
 
Məna cəhətdən sistem anlayışında daha bir çox önəmli məsələ isə coğ-
rafi və iqtisadi tədqiqatlar qapalı və ya açıq sistemlərinə dair mextəlif yanaş-
malarının olmasıdır. Açıq sistem, sistemin özü və onu əmələ gətirən faktorla-
rın xarici mühitlə qarşılıqlı münasibətlərdə  (əsasən informasiya) olması de-
məkdir. Təbii ki bunun nəticəsində sistem və sistemi əmələ  gətirən hər bir 
mərhələ daim təsirdə ola biləcək və  dəyişikliklərə  məruz qalacaqdır. Qapalı 
                                                            
145
 Моделирование как метод научного исследования. М., 2002. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
176 
 
 
Strateji inkişaf = hər bir ölkənin funksi-
onal coğrafiyasına uyğun  ərazi-istehsal 
kompleksinin dayanıqlığının mühüm arqu-
mentlərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. 
sistemdə isə bu qarşılıqlı münasibətin və ya informasiyanın olmaması  və ya 
buna səd çəkilməsi əsasdır. 
Ümümi Daxili Məhsul (ÜDM) ən mühüm funksional modellərinin formala-
rını təyin edən göstəricilərindən biridir. İqtisada inkişafın artım tempi, iqtisadi 
konyukturu və iqtisadi struktur dəyişiklikləri məhz ÜDM göstəricilərinin əsa-
sında ümumi nəticələrə gəlmək mümkündür. Buna görə də ÜDM-in milli inki-
şafında funksional struktur model formalarının praktiki həlli yollarını nəzərə al-
madan şaxələnmiş iqtisadi və sosial inkişafa nail olmaq mümkün deyildir. 
Funksional modelləşmə digər bir tərəfdən, ölkənin siyası mövqeyini,onun 
qlobal miqyasda reytinqini də  təmin edir. Bu məqsədlə  də modelləşmə ölkənin 
taktiki inkişafına çevik və adekvat reaksiya verir və dövlətin siyasi-iqtisadi və so-
sial ərazi-istehsal strukturlarının formalaşmasında strateji əhəmiyyət kəsb edir.  
Strateji problemlərinin həyata 
keçirilməsi ilkin olaraq ölkənin tə-
bii və iqtisadi potensialının  şaxə-
lənməsinə  səbəb olmaqla yanaşı, 
onun “güc” qüvvəsini artırır və 
inteqrasiyaya səbəb olur. Problemə kompleks yanaşsaq ölkənin qlobal mühitə 
inteqrasiyası ilk növbədə iqtisadi modellərinin dayanıqlığının və onun təhlükə-
sizliyinin təmin edilməsi ilə  əlaqəlidir. Milli iqtisadi inkişafının rəqabət 
qabiliyyətliliyini artirmaq, daxili və xarici bazarlarda rəqabətə davam gətirmək 
iqtidarında olan təhlükəsizliyinin təminatı optimal səviyyədə reallaşdırıla bilər. 
Ölkədaxili istehsal sahələrinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, istehsal olunmuş 
məhsulun qiyməti və s. amillər milli iqtisadi inkişafın rəabətqabiliyyətinin re-
allaşdıran mühüm optimal şərtlərindən biri kimi effektlidir.  
Dialektik funksional struktur modelinin müqayisəli üstünlüyünün indeksi-
nin müəyyən etmək  şərtində iqtisadi inkişafın optimal səviyyəsində ölkənin 
strateji maraqlarını təmin edir və onu kompleksləşdirilir. Təhlillər göstərir ki, 
funksional müqayisəli üstünlüklər indeksinin təyini və onun kəmiyyət göstəri-
cilərinin texnologiyası  ərazi-istehsal strukturun kompleks dayanıqlığının ef-
fektliyini  artırır. 
Məsələ onunla izah olunur ki, ökənin davamlı inkişafı üçün resurs potensia-
lından effektli istifadə etməklə funksional strukturun müqayisəli modelinin 
praktiki olaraq istifadə edilməsi istiqamətində kompleks rasional xəttini müəy-
yən edə bilərik.     
Funksional dialektik yanaşma nəticəsində modelləşmə iqtisadi-sosial in-
kişafının effektliyini artırmaqla yanaşı ölkənin, strateji potensial səviyyəsinin 
indeksləşməsinin təsnifatına imkanlar yaradır.  İlkin olaraq funksianal model-

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
177
 
 
ləşmə ölkə daxilində diversifikasiya struktur dəyişilmələrinin konsepsiyasının 
praktiki nəticələrini özündə birləşdirir. 
 
 
                                                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
G - ümumi daxili məhsul modeli (g
1 =
 daxili resurs potensialı; g 
2 - 
ixrac re-
surs potensialı
 
). 
D - ərazi-istehsal texnolji modeli (d
1  =
  ərazi struktur modeli; d
2  =
  tədbiqi 
struktur modeli; d
3
 - strateji layihələrinin hazırlanması modeli; d
n
....). 
    
 
    Funksional strukturun (FS) müqayisəli modeli 
 
Funksional strukturun sistemləşməsində iqtisadi-riyazi modellərinin əsasın-
da yerinə yetirilir. İqtisadi-sosial dəyişkənliyinin fonunda funksional modellə-
rin təşkili və coğrafiya elminin tədqiqatlarında istifadə edilməsi daha çox ef-
fektlilik yarada bilər. Məsələ onunla bağlıdır ki, ərazi-istehsal modellər sistemi 
coğrafiya elminin məzmununa daxildir. Analitik coğrafi təhlillərinin metodla-
rına malik olmadan funksional elmi konsepsiyasının tətbiqinə nail olmaq qey-
ri-mümkündür. 
 
 
Funksional strukturun klaster model həssaslığı 
     
 
Klaster
146
 - eyni növlu müxtəlif elementlərinin (obyektlərinin) qarşıqlıqlı is-
tehsal sahələrinin müəyyən vahidlərinin yaranması və ərazi təşkli kimi qəbul 
olunmuşdur. Klaster təlimi funksional coğrafiya elminin konstruktiv enerji-is-
tehsal tsikllər nəzəriyyəsinin məntiqi ideyalarına daha çox yaxındır. Qərb öl-
kələrinin elmi mənbələrində daha çox istifadə edilən klaster modeli funksional 
strukturlarının təşkili və idarə edilməsi prosesində yeni məzmuna çevrilmişdir.  
                                                            
146
 Klaster -ingilis dilində - Cluster- “qarşıqlı vəhtəd” deməkdir.
  
 
G
g
2
 
D
d
1
d
2
d
3
d
n
 
 FS
g
1 

---