Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

266 
etmək lazımdır.  Əkin altında olan ümumi sahə 100 hektardır. 
Toxumluq məhsul üçün elit, əmtəəlik məhsul üçün isə 4-cü 
repreduksiyalı toxumdan istifadə olunur. Bu halda hesabat 
aşağıdakı kimi aparılır: 
S
0
=S
1
+S
2
+S
3
+S
C
 
Burada: S
0
-ümumi  əkin sahəsi(100ha); S
1
, S
2
, S
3
, -uyğun 
olaraq 1, 2, 3-cü repreduksiyalı toxumla səpilən sahə; S
C
-
axırıncı repreduksiyalı toxumla əmtəəlik məhsul üçün səpilən 
sahə. 
Hesabat üçün yayılma (çoxalma) əmsalının miqdarı  K
əmsalı 
(yəni kondisiyalı toxumun miqdarına bölünən səpin norması) -
çoxalmanın hər bir mərhələsində axırıncı repreduksiyalı 
toxumla səpilən sahədə toxumla  səpinin payını xarakterizə edir. 
Məsələn, toxumçulugun bütün mərhələlərində indiki halda 
çoxalma  əmsalı 10-dur. K əmsalı uyğun olaraq 
10
1
 və ya 0.1 
təşkil edir. 
Beləliklə axırıncı repreduksiyalı  səpin üçüncü repreduk-
siyalı məhsulla təmin olunur ki, bu da axırıncı repreduksiyanın 
10
1
sahəsidir. Öz növbəsində üçüncü repreduksiyalı toxumla 
səpin üçün toxuma tələbatının sahəsinin 
10
1
-dən və ya axırıncı 
repreduksiyanın sahəsinin 
100
1
 -dən (ikinci repreduksiyanın 
səpin sahəsi).  İkinci repre-duksiyalı toxum üçün səpin 
materialına təlabat onun sahəsi-nin 
10
1
-nin məhsulu və ya çıxış 
repreduksiyalı sahə-nin
100
1
(birinci repreduksiyalı  səpin 
sahəsi) hissənin məhsulu. 
Bizim misalda axırıncı reproduksiyalı sahəyə çevirməklə 
aşağıdakı formula şəklini alır. 

---

267 
S
0
=100=0.01S
C
+0.01S
C
+0.1S
C
+S
C
=S
C
(0.01+0.1+0.1+1)=1.
11S
C 
Burada: S
C 
=
11
.
1
100
=90.09ha, S
3
=9.09, S
2
=0.9 və S
1
=0.09 ha 
olur. 
Toxumluq  əkin sahəsini hesablamaq üçün sığorta toxum 
fondunun sahəsini nəzərə almaq lazımdır. Bu halda bütün 
toxumluq  əkin sahələri sığorta fondu miqdarına çatdırılır, 
dəyişən repreduksiyasının sahəsi isə  sığorta toxum fondunun 
alınması üçün nəzərdə tutulan sahənin miqdarınadək azaldırlır. 
Məsələn, ümumi toxuma tələbatın 15%-i qədər siğorta fondu 
planlaşdırılır. Bizim misalda 1, 2, 3-cü reproduksiyanın sahəsi 
15% artırlır, yəni S
3
=10.95,S
2
=1.39,S
1
=0.13. Ümumi əkin 
sahəsi 100 hektar olduğuna görə  dəyişən repreduksiyaların 
sahəsi: 100-10.95-1.39-0.13=88.5 ha olacaqdır. Toxumluq 
səpinlərin sahəsini bilməklə alınacaq toxuma tələbatı hesab-
lamaq olar. Öyrəndiyimiz mişalda elit toxumluq sahə 0.13 
olacaqdır. Hektara səpin norması 0.22 t/ha götürüldükdə elit 
toxuma tələbat 0.023 t/ha təşkil edəcəkdir. Toxumluq əkinlərin 
sahəsini bilməklə yanaşı, həmin sahələrdə yüksək sortluq və 
səpin keyfiyyətinə malik toxumlar əldə edilməsinə yönəldilən 
aqrotexniki tədbirlər aparılmalıdır.  Əmtəəlik məhsul istehsalı 
üçün tövsiyyə olunan tədbirlərin hamışı yüksək toxum 
istehsalını  təmin etmir. Ona görə  əkinçilik sistemində toxum-
çuluğu təşkil edən zaman toxumun bioloji potensialını  təmin 
edən amillər nəzərə alınmalıdır. Bu amillər genetik (sələf; tor-
pağın becərilməsi; qidalanma səviyyəsi; toxumun səpinqabağı 
işlənməsi; səpin norması, müddəti, üsulu; bitkilərə qulluq) və 
təbii (torpaq münbitliyinin səviyyəsi, hava şəraiti) ola bilər. 
Sortun reproduksiyası artıqca onun keyfiyyəti tədricən 
pisləşir, xətti xarakter daşımır və mexaniki, bioloji zibillən-
məyə (spontan hibridləşmə  və ya təkrar tozlanma, təbii muta-
siyanın baş verməsi, haçalanma) və  xəstəliklərin yayılmasına 
gətirib çıxarır. Müxtəlif bitkilərin sortunun pisləşmə səbəb-ləri 

---

268 
eyni olmur. Taxıl bitkilərində sortluq keyfiyyətinin pis-ləşmə-
sinin  əsas səbəbi mexaniki zibillənmə  və  xəstəliklərin yayıl-
ması, çarpaz tozlanan bitkilərdə çarpaz tozlanmadır. 
Çarpaz tozlanan bitkilərin müxtəlif sortlarının yaxın məsa-
fələrdə  əkilməsi yolverilməzdir. Öz-özünü tozlayan bitkilər 
arasında 7-8m ayırma zolağı saxlanır və burada yaşıl yem 
məhsulu əldə edilir. 
Toxum materialı bir çox xəstəliklərin daşıyıcısı  və yayıcı-
sıdır. Toxumçuluq tədbirləri aparıldıqda, toxumun ilkin keyfiy-
yətlərinin saxlanması ilə yanaşı  əkin materialının sağlamlaş-
dırılması  təmin olunmalıdır. Taxılların toxumu yoluxma üsu-
luna və  xəstəliyin infeksiya mənbəyi olmasına görə  fərqlənən 
aşağıdakı qruplara bölünürlər: 
1.  Xəstəliyin törədiciləri toxumun daxilinə keçir (tozsürmə, 
fazarioz, helmin tozporioz). 
2.  Xəstəlik törədiciləri toxumun səthində olur (buğdanın 
bərk sürməsi, qarğıdalıda toz sürmə). 
3.  Xəstəlik törədiciləri səpin materialında qarışıq (sporlu) 
formada olur. Buna uyğun olaraq toxumun xəstəlik və 
zərəvericilərinə qarşı müvafiq mübarizə üsulları tətbiq edilir. 
Toxumçuluqda  əsas məqsəd yüksək məhsul  əldə etmək 
deyil, mövcud toxum materialının mümkün maksimal yığılma 
əmsalını artırmaqdan ibarətdir. 
Sort və növ təmizliyinə  əvvəlcədən hazırlıq görülür. Əgər 
səpində hər 1.8 metrdən bir cığır saxlanılmışdırsa, zolağın hər 
tərəfindən bir adam olmaqla iki nəfər tərəfindən alaqvurma 
aparılır. Cığır olmadıqda isə qol uzunluğu enində zəncir yarat-
maqla alaqvurma aparılır. 
Sünbüllü taxıl bitkilərində alaqvurma kollanmadan sonra 
aparılır. Bu zaman sort qarışıqları qoparılıb sahədən kənar-
laşdırlır. 
Sortluq alaqvurma-əkinlərdən həmin bitkinin digər sortunun 
kənarlaşdırılmasıdır. 
Biçilmiş  məhsul təmizləmə, qurutma və sortlaşdırma 

---