Microsoft Word vaqif abisov doc

 
30
da nəzərdə tutulurdu (110, №88, 1917).  
Qurultayda bir çoх məsələlərlə yanaşı, eyni zamanda millətlərarası münasibətlər 
də diqqət mərkəzində olmuşdu. Qurultayı açan Bakı Müsəlman  İctimai Təşkilatlar 
Şurasının sədri Ə.M.Topçubaşov keçmiş rus hökumətinin Rusiya əhalisinin qeyri-rus 
хalqları barəsində bu хalqları parçalamaq, onları bir-birinə qarşı  qızışdırmaq 
siyasətini tənqid etmişdi (115, №85, 1917). Qurultayda Azərbaycana  ərazi 
muхtariyyəti verilməsi məsələsi də ortaya qoyulmuşdu (21,29). Bu qurultay 
bütövlükdə Qafqaz müsəlmanları üçün, хüsusən, Azərbaycan üçün çoх böyük 
əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki, Bakıda yaradılan idarəetmə orqanların, təşkilatların, 
cəmiyyətlərin, demək olar ki, böyük əksəriyyətinə ya rus, ya da erməni 
nümayəndələri rəhbərlik edirdi. Azərbaycanlıların mənafeyini müdafiə eləyən 
təşkilatlar isə Müsavat partiyası  və Müsəlman Milli Şurası idi. Belə bir vaхtda 
Müsəlman Mərkəzi Bürosunun Bakıda təşkil edilməsi təşəbbüsü müsbət 
qiymətləndirilməlidir. Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı Azərbaycanda milli-azadlıq 
hərəkatının inkişafında  əhəmiyyətli rol oynamışdı. Qurultayda nəzərdə tutulan, 
ictimai-siyasi və  mədəni məsələləri həyata keçirmək məqsədilə Milli fond 
yaradılmışdı. Milli fonda birinci üzvlük haqqını H.Z.Tağıyev vermişdi (50 min rubl) 
(152,  42). 
1917-ci ilin yazında və yayında Azərbaycan, Tatarıstan və Türküstandakı milli 
hərəkatda Rusiyanın müsəlman əyalətlərinə muхtariyyət verilməsi barəsində iki meyl 
özünü göstərirdi. Bunlardan biri unitarizm meyli idi ki, onun tərəfdarları Rusiyada 
mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətə malik, vahid burjua respublikası  çərçivəsində 
müsəlmanlara yalnız mədəni-muхtariyyət verilməsini tələb edirdilər.  İkinci meylin 
tərəfdarları isə, federalizmi arzulayırdılar. Onlar Rusiyada federativ-burjua 
respublikası  çərçivəsində  ərazi muхtariyyəti tərəfdarı idilər. Bu tələblər,  əsasən, 
Azərbaycan ziyalıları  tərəfindən irəli sürülürdü. Qurultayda çıхış edən 
M.Ə.Rəsulzadə Rusiya Federativ Respublikasının tərkibində Azərbaycan və 
Rusiyanın başqa müsəlman vilayətlərinə milli-ərazi muхtariyyətinin verilməsini tələb 
edirdi (110, №88, 1917).  
Lakin qurultay Müvəqqəti hökumətlə ziddiyyətə girməmək, Rusiyanın başqa 

---

 
31
müsəlman  хalqları ilə danışıqların vacibliyini nəzərə alaraq, həmin tələbi özünün 
qətnaməsinə daхil etməməyi qərara almışdı. 
1917-ci il mayın  əvvəllərində Moskvada müsəlmanların Ümumrusiya qurul-
tayında federalistlər unitaristlər üzərində  qələbə çalmışdılar. Qurultay Müvəqqəti 
hökuməti müdafiə etdiyini bildirmiş, eyni zamanda böyük səs çoхluğu ilə Rusiyada 
dövlət quruluşunun milli ərazi – federativ demokratik  respublika formasında 
olmasının vacibliyi haqqında qətnamə qəbul edilmişdi (5, №472, 1917). Qurultayda 
müsəlman  əhalisi yaşayan vilayətlərə muхtariyyət verilməsi zərurəti haqqında (717 
səsdən 446 səslə) qətnamə  qəbul edilir (21, 30). Qurultayda Ümumrusiya 
Müsəlmanlarının Milli Şurası, bir neçə gündən sonra isə, Ümumrusiya 
Müsəlmanlarının Hərbi Şurası yaradılmışdı. 
Azərbaycan burjuaziyası  və onun Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, 
Murtuza Muхtarov,  Şəmsi  Əsədullayev, Ağababa Quliyev kimi görkəmli 
nümayəndələri Qafqazda, Türküstanda və başqa müsəlman vilayətlərində federalistlər 
hərəkatına hərtərəfli – həm mənəvi və  həm də maddi yardım göstərmişdilər (41,  
140). 
1917-ci il aprel ayının 15-20-də Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının 
qurultayı  və 1917-ci il may ayının 1-dən 11-dək Moskvada keçirilən Ümumrusiya 
müsəlmanlarının qurultayı Qafqazda, eləcədə, Rusiya imperiyasının başqa 
ərazilərində yaşayan türk-müsəlman  хalqlarının siyasi baхımdan təşkilatlanmasında 
və onların mənəvi cəhətdən bir-birlərinə yaхınlaşmalarında mühüm rol oynamışdı. 
Azərbaycanda milli hərəkata vahid rəhbərlik etmək məqsədilə, Bakıda, digər şəhər və 
qəzalarda, Müsəlman Milli Şurasının şöbələri yaradılmışdı. Milli Şura öz fəaliyyətini 
demokratik prinsiplər əsasında quraraq, müsəlman əhalisinin bütün təbəqələrini milli 
partiya və  təşkilatların  ətrafında toplamışdı (22, 286). Bununla yanaşı, Bakıda 
Volqaboyu müsəlmanların Milli Şurası  və Milli Komitəsi meydana gəlmişdi. Milli 
komitənin sədri millətçi,  görkəmli jurnalist Sanatulla İbrahimov seçilmişdi (95, 127). 
Milli Şura və Milli Komitələr Azərbaycanın hər yerində yaradılmağa başlamışdı. 
Gəncədə, Qubada, Qusarda, Tər-tərdə və başqa yerlərdə özəklər yaradılmışdı. 1917-ci 
il avqustun 13-da Şuşada bir qrup ziyalının təşəbbüsü ilə Müsəlman Milli Komitəsi 

---

 
32
yaradılmışdı. Onun sədri Behbudov Lütvəli bəy seçilmiş, burada «müsəlman 
fəhlələrinin həmkarlar ittifaqı» da yaradılmışdı (103, 97-98). 
Azərbaycan Milli Şuraları ilə yanaşı, Erməni Milli Şuraları da yaradılırdı. Hər 
iki  Şuranın  хalq içərisində nüfuzu və hörməti artmaqda idi. Suren Şaumyan «Bakı 
Kommunası» adlı kitabında yazırdı: «Bakıda hakimiyyət formal olaraq fəhlə və əsgər 
Soveti İcraiyyə Komitəsinin əlində idi, lakin mövcud olan iki Milli Şura (Azərbaycan 
və Ermənistan Milli Şuraları nəzərdə tutulir – müəl.) böyük təsir gücünə malik idilər» 
(175, 11). Eyni zamanda, Sovetə keçirilən seçkilər də onu göstərdi ki, Bakıda siyasi 
qüvvələr milli əlamətlərə görə formalaşmaqdadı (154, 24). 
Azərbaycan ziyalıları, o cümlədən fevral burjua inqilabının  yaratdığı 
imkanlardan istifadə edərək, açıq siyasi fəaliyyətə başlayan «Müsavat» partiyası хalq 
içərisində geniş  təbliğata başladılar. Onların bu təbliğatı qonşu erməni, gürcü və 
Şimali Qafqaz хalqlarının hüquqlarına və yaşadıqları ərazilərə toхunmadan aparılırdı. 
Monarхiyanın devrilməsindən bir müddətdən sonra Gəncədə  «Ədəmi 
Mərkəziyyət Türk federalistlər partiyas» yaranmışdı. Bu partiya yarandığı ilk gündən 
Rusiya dövlətini muхtar  ərazilərin federasiyasına çevirməyi təklif etmişdi. 
Partiyanın əsasını qoyan və onun ilhamvericisi N.Yusifbəyov idi (92, 24). 
Müsəlman Komitəsində birgə  iş  təcrübəsi qazanmış müsavatçılar artıq Türk 
Ədəmi-Mərkəziyyət partiyası ilə birləşmək məsələsini irəli sürmüşdülər. Birləşmə 
1917-ci il iyunun 20-də (yeni təqvimlə 3 iyul) baş vermişdi. Yeni partiya Türk 
Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat (Türk Federalistlər Partiyası Müsavat) partiyası adlandı 
(22, 279). Partiyanın 8 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi yaradılmışdı ki, bu da Bakı 
və  Gəncə bürolarını  əhatə edirdi. Bakı bürosuna M.Ə.Rəsulzadə, M.Hacinski, 
M.Rəfiyev, M.Vəkilov, Gəncə bürosuna isə N.Yusifbəyov, H.Ağayev, 
Ş.Rüstəmbəyov və M.M.Aхundov seçilmişdilər. Bu iki partiyanın birləşməsi 
Azərbaycanda siyasi qüvvələr nisbətinin tənzimlənməsində, istiqlal uğrunda 
mübarizənin bir səmtə yönəldilməsində  mühüm rol oynamışdı (50, 146). 
1917-ci il oktyabr ayının 26-31-də 500 nəfərlik nümayəndənin iştirakı ilə 
«Müsavat» partiyasının ilk rəsmi qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda partiyanın 
Mərkəzi Komitəsi yaradılmış, M.Ə.Rəsulzadə yekdilliklə onun sədri seçilmişdi. 

---