Microsoft Word Yagut-x-monog-2009+. doc
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ey insan, ağılnan ömrü vur başa, «Ac ölüm - gec ölüm» demə dünyada. Sükansız gəmi tək toxunub daşa
- Şöhrət torpaqdadır, torpağa əyil. Mənalı ömürlə danış, oyna, gül, «Arsız gəzim, gülüm» demə dünyada.
- «Sönübdür məşəlim» demə dünyada. (18).
- Kişnə, dəmir atım, haray, həşir sal
— 115 — El arasında olan Aşıq Əhməd xalq ədəbiyyatından da çox bəhrələnmişdir. Aşıq Əhməd xalq arasında gəzən nağıl və rəva- yətlərə yaradıcı yanaşmaqla onları nəzmə çəkmiş və tədricən yeni bir dastan yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, Aşıq Əhməd 20 dastan qoşmuşdur. Bu dastanlar həm dünənimiz, həm də müasir həyatımızda baş verən tarixi hadisələrlə bağlıdır. Məsələn, Əhmədin əmək, zəhmət adamlarından müasir gənclərin həyat tərzi, dünyagörüşü, ailə məişət, ictimai-siyasi motivdə «Aşıq Mirzə Bilal», «Şirvan və Fərqanə», «Yasər Xəzri və Səhər Təb- rizi», «Canbaxış dastanı», «Qiyafət» fantastik və s. adlı xalq arasında sevilən dastanları mövcuddur. Bu dastanlardan yalnız altısı «Aşıq Mirzə Bilal» , «Yasər Xəzri və Səhər Təbrizi» ,”Arif və Qərənfil”, “Gəlin- qaynana”, “Canbaxış və Qudyal”, “ Aşıq və falçı” dastanları çap olunub. Aşıq Əhməd dastanlarının əsas məzmun xüsusiyyəti onların müasir həyatımızla bağlılığında təcəssüm olunur. Bilindiyi kimi, belə bir mövzu müasirliyi ilk növbədə sovet dövrü ilə bağlı idi. Aşıqlar, ümumiyyətlə, bir sənətkar kimi sovet dönəmində sosia- lizm quruculuğu prosesinə cəlb olunmuş və onların qoşduğu nəğ- mələrin, yaratdıqları dastanların mövzusunun «sinfi maraqlara» xidmət etməsinə xüsusi nəzarət edilmişdir. Sovet dönəmində hər cür bədii-estetik yaradıcılıq ciddi nəzarət altında idi və ideoloji çərçivəyə salınmışdı. Aşıq şeirində partiya, komsomol, kolxoz, traktor, pambıq, üzüm,qırmızı bayraq, oktyabr kimi mövzular bundan irəli gəlirdi. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, aşıqlarımız bu ideoloji çərçivə daxilində də olsa sənətin klassik ənənələrini qorumağa çalışırdılar. Yaradıcılığı sovet dövrünə təsadüf edən Aşıq Əhmədin bir çox dastanları da mövzusu baxımından sovet quruculuğunun ön sıralarında gedən gənclərə həsr edilmişdir. Əlbəttə, bu mövzular bu gün öz aktuallığını itirmişdir. Ancaq onların diqqətlə nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, Aşıq Əhməd zamanın ideoloji çərçivəsində yüksək sənətkarlıq göstə-
— 116 —
rib, Azərbaycan insanının heç vaxt dəyişməyən yüksək mənəvi keyfiyyətlərini, ali-insani duyğularını epikləşdirməyə, monu- mental epik-lirik «lövhələr» (dastanlar) yaratmağa nail olmuş- dur. Belə dastanların səciyyəvi örnəyi kimi, «Şirvan və Fər- qanə» dastanına diqqət yetirmək məqsədəuyğundur. Bu dasta- nın Aşıq Əhməd yaradıcılığı üçün xarakterik olan xüsusiyyətlə- rinin təhlil edilməsi bizə onun bu tipli dastan yaradıcılığının el- mi mənzərəsini aydınlaşdırmağa imkan verər. «Şirvan və Fərqanə» dastanı dastançılıq ənənəsinə uyğun olaraq üç ustadnamə ilə başlanır. «Dünyada» rədifli qoşma-us- tadnamədə sənətkar mənalı ömür yaşamağın «sirlərini» öz din- ləyicisinə nəsihət edir:
Bundan sonra dastanlar üçün xarakterik olan ustadnamə qəlibi ilə («Ustadlar ustadnaməni bir deməyib, iki deyibdir. Biz də de- yək, iki olsun, düşmənin ömrü gül kimi solsun»; «Ustadlar ustad- naməni iki deməz, üç deyər. Biz də deyək, üç olsun, paxıl adamla-
— 117 — rın ömrü puç olsun») «Eylər» və «Qalmasın» ustadnamələri veri- lir. Hər üç ustadnamə «ustad sözünün» klassik örnəyi olub, aşıq yaradıcılığının poetik özünəməxsusluğunu təcəssüm etdirir. Dastanın qəhrəmanı Şirvan adlı gəncdir. O, səkkizinci sinfi bitirdikdən sonra texnikuma daxil olur. Həmin məktəbi «əla» qiymətlərlə bitirib, doğma kəndinə qayıdır və burada «Şirvan» kolxozunda pambıqçılıq briqadiri işləməyə başlayır. Daim əmək yarışlarının qalibi olur və mükafatlandırılır. İdarə etdiyi pambıqyığan kombaynla əsl əmək hünərləri göstərir. Kombay- nını «dəmir atım» deyə vəsf edir:
«Ağ qızıl» bunkerin dolsun, boşalsın. Bulud kimi qalaq-qalaq yığılsın, Tayalar möhtəşəm qarlı dağ olsun... (18)
Dastanın yurd hissəsinin başlanğıcı ilk baxışdan qeyri-ənə- nəvi təsir bağışlayır. Ancaq diqqət etdikdə gorürük ki, mövzu- nun müasirliyi, «pambıq qəhrəmanından» bəhs etməsi heç də dastançılıq ənənəsinin yaddaşda yaşayan sxemlərini tamamilə üstələyə bilməmişdir. Əksinə, klassik dastanların sabit quruluş sxemi burada özünü alt qatda qorumaqda, saxlamaqda davam etmişdir. Bildiyimiz kimi, istər qəhrəmanlıq, istərsə də məhəbbət dastanlarında baş qəhrəman özünün qeyri-adilikləri ilə seçilir. Onun doğuluşundan tutmuş yetkin igid olana qədər keçdiyi «yol» (qəhrəmanlıq dastanlarında döyüşçüyə, məhəbbət dastan- larında haqq aşiqinə çevrilməsi) qeyri-adi yolla olur. Bir sözlə, o, hamıdan fərqli olur. Bu, dastançılıq ənənəsində qəhrəmana verilən epik xarakteristika və davranış kodudur. Diqqət etsək görərik ki, zahiri qatda görünməsə də, Aşıq Əhmədin qəhrə- manı olan Şirvan da öz «qeyri-adilikləri» ilə seçilir: o, sevdiyi
— 118 —
peşəsinə böyük maraq göstərir. Biz onu hər yerdə bir «qəhrə- man» kimi görürük. Təhsildə də, işdə də birincidir. Bu birinci- lik, başqa sözlə, əmək qəhrəmanlığı klassik dastançılıq ənənəsi çevrəsindən yanaşdıqda görürük ki, dastan qəhrəmanlarının qeyri-adi igidliklərinə mənaca bərabərdir. Yəni Aşıq Əhməd Şirvan obrazını klassik dastançılıq ənənəsindən gələn cizgilər əsasında qurmuşdur. Hətta bu halda onun «dəmir atım» deyə vəsf etdiyi kombaynı da epik qəhrəmanın onun özü kimi qeyri- adi olan atına uyğundur. Biz klassik məhəbbət dastanlarımız üçün əsas tematik ənənə olan «haqq aşiqliyini» də bu dastanda müasirləşdirilmiş şəkildə görürük. Belə ki, evlənmək yaşına çatmış Şirvanın ata-anası on- dan nə qədər xahiş etsələr də, o, evlənməyə razılıq vermirdi: «Şirvanın evlənmək vaxtı çoxdan çatmışdı. Valideynləri nə qə- dər yalvarırdısa, o, «evlənirəm» sözünün üstünə gəlmirdi ki, gəl- mirdi» (18). Tamamilə adi olan bu təhkiyə parçası, əslində, klassik das- tan ənənəsi ilə bağlıdır. Məhəbbət dastanlarında hələ buta alma- mış qəhrəman ata-anasının evlənmək xahişlərini qəbul etmir. Bu, dastan poetikasına uyğun olaraq, dinləyicinin qəhrəmanın qeyri-adi olan buta sevgisinə, bir növ “hazırlanmasıdır”. Eyni poetik üsuldan Aşıq Əhmədin istifadə etməsi də göz qabağında- dır. Doğrudan da, Şirvanın sevgisi «qeyri-adi» olur. O, Özbə- kistandan olan Fərqanə adlı qıza aşiq olur. Bu qız da adi bir qız deyil, əmək qəhrəmanıdır. «Günlər keçdi, aylar ötdü, bir il pambıqbecərmə mövsümün- də Azərbaycan pambıqçıları Özbəkistan pambıqçılarına təcrübə mübadiləsi üçün qonaq getmişdilər. Nümayəndələr arasında tarla bahadırı Şirvan da vardı. Şirvan bir dəstə nümayəndə ilə «Pravda» kolxozunun pam- bıq sahəsində qabaqcıl manqa başçısı, mexanizator, yenicə Le- nin ordeni ilə təltif olunmuş Fərqanə adlı gözəl, göyçək bir qız- Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|