Rüstəm Kamal
10
Görmə
motivi
üçün
tanıma/tanımama
situasiyası,
ümumiyyətlə, əsl adaxlının tanınmazlığı motivi arxaik
sujetlərdə (məsələn, yakut olonxolarında) geniş yer tapıbdır.
Olonxo qəhrəmanı ərə gedən qızın evində yazıq, miskin
görkəmdə bir yetimə çevrilir. Gəlindən başqa, hamı bu yetimə
gülür. «Yetimi» çimizdirib bir gecəlik «xappaçıq»da yatmasına
icazə verilir. Gəlin gecə yuxusunda gözəl bir oğlanla yatdığını
görür, səhər yuxudan ayılanda isə yanında heç kimi görmür).
Beyrək mifoloji «özgə»nin görünməzliyini, tanınmazlığını
imitasiya edir. «Bu» dünyanın sakinləri adətən «o» dünyadan
gələnləri tanımırlar. Banıçiçək əsirlikdən (alt dünyadan)
qayıtmış nişanlısı Beyrəyi də tanımır.
«Kitabi-Dədə Qorqud» məkanı göz mimikasının zənginliyi
ilə seçilir. Qəhrəmanların qeyri-verbal davranışı, əsasən
«baqdı-gördi» formulu ilə təqdim olunur. Mətndən gətirilən
бир нечя юрняйя diqqət yetirək:
«Qazanın üzərinə alğar yetdi. Baqdılar gördilər altı
bölük toz endi»;
«Ulu qız qarındaşları yanına gəldi, Baqdı-gördi qız
qardaşları qaralu-göglü oturarlar»;
«Baqdı – gördi bir ozan gedər…»;
«Kafərlə aydır: «Hay, nə uymaq, qoltıqı altından baqar,
qalqar, bizə gen yazuyu tar göstərər» - dedilər»;
«Qıya tikübən Baybarə bəgin yüzinə baqdı»;
«Qarşüsından ol əri çanctum vəqt dikdim göz ucilə ol ərə
baqdım. Dayım Əmən imiş, anı bildim. Döndüm ol ərə
səlam verdim. Oğuz ellərində kimsən dedim. Qapaqların
qaldırıb yüzimə baqdı»;
«Qazana qarşı gəldi. Qabaq qaldırdı. Qazanın yüzinə
toğrı baqdı. Sağlan solına göz gəzdirdi. Oğlancuğını – Urızı
görmədi».
Оğuz бяйляри insanı yalnız kafirləri, demonoloji perso-
najları (Təpəgöz, Əzrayıl) deyil, həm də yuxularda düşdükləri
Rüstəm Kamal
11
məkanı görürlər. Qazan xan qardaşı Qaragünəyə yuxusunda nə
gördüyünü danışır «Bilirmisən, qarındaşım Qaragünə,
duşumda nə görindi? Qara qayğulu vaqiə gördüm,
yumruğumda talbınan şahin bənim qışumı alur gördüm,
düm qara pusarıq ordumun üzərinə tökilür gördüm…».
Yegnəyin «yuxu mətni» də görmə kodu üstündə qurulur:
«Bяйlər qafillicə qara başım-gözüm uyxıda ikən düş gördü.
Ala gözüm açuban dünya gördüm. Ağ-boz atlar çapdırır
alpanlar gördüm… «…» Qarşusunda ol-əri sanctum vəqti
dikdim göz ucilə ol ərə baqdım…»
Epik metonimiya üçün göz (baxış) demonoloji personajları
səciyyələndirmə üsullarından biridir. Rəvayətlərdə, nağıllarda
epik qəhrəmanın demonoloji personajla qarşılaşması, йахуд
görüşməsi situasiyanın dəyişməsini bildirir. Real personajlarын
«özgə» dünya varlıqları ilə əlaqəsi, personajların bir-birini
görməsi qəfildən, gözlənilmədən baş verir.
Özgə dünya varlıqları zahirən, görkəmcə qeyri-müəyyənliyə
malikdir. Onlar ya tanınmırlar, ya da gözə görünmürlər.
«Başqa dünya varlıqlarının mahiyyəti insana görünməz
olmasıdır, onların görünməsi, yaxud bu və ya digər görkəmə
malik olması müəyyən şəraitdə daha çox zaman və məkan
hüdudlarında insana görünmək qabiliyyəti ilə birləşir»
(Левкиевская Е.Е. Невидимый// Славянские древности
т.3, М., 2004, с.388). Arxaik düşüncə üçün hadisənin bir anda,
gözlənilmədən
baş
tutması
önəmlidir.
«Kitabi-Dədə
Qorqud»un xronotop təşkilində «nagahan», «nagah», «birdən»
zərflərindən fəal istifadə olunması da bu üzdəndir.
Demonoloji
olan
Əzrayıl Dəli Domrulun gözünə
görünməklə özünün gerçək varlığını ona hiss etdirir. «Dəli
Domrul qır yigit ilən yeyub – içub oturarkən nagahandan
Əzrayıl çıqa gəldi. Əzrayılı nə çavuş gördi, nə qapuçı. Dəli
Domrulun görər gözi görməz oldı, tutar əlлəri tutmaz oldı.
Dünya-aləm dəli Domrulun gözinə qarannu oldu».
Rüstəm Kamal
12
Əski təsəvvürlərə görə, insan demonoloji personajlarla
baxışla görüşməməlidir. Ancaq Dədə Qorqud personajları istər-
istəməz xtonik varlıqları gözləri ilə görməli olur.
Özgə dünyadan olanlarının tanınma nişanəsi məhz «göz»dən
başlayır. «Bu dünya»nın Əzrayıl, Beyrək ilə (дяли озан) илк
təması «göz» üstündə qurulur.
Bacılar dəli ozanı gözlərindən Beyrəyə oxşada билирляр:
Qara qıyma gözlərin cöngəlməsəydi,
Ağam Beyrək diyədən, ozan, sana!
Yüzini qara saç örtməsəydi,
Ağam Beyrək diyədəm, ozan, sana!
Qunt-qunt biləklərin solmasaydı,
Ağam Beyrək diyədəm, ozan, sana!
Apul-apul yutişındən
Aslan kibi tutışından.
Qanrıluban baqışından
Ağam Beyrəgə bənzədurəm, ozan səni!
Real personajlar onlarla qarşılaşanda qorxu, щейрят və
narahatlıq keçirirlər. Dəli Domrulun Əzrayılla kontaktı еля
gözlənilməz olur ки onun ilk emosional təəssüratı heybətli
qocanın - Əzrayılın «gözъügəziн» дян йараныр.
Ağzım içi buz kibi,
Sümüklərim tuz kibi oldı.
Mərə saqalcığı ağca qoca,
Gözcigəzi cöngə qoca,
Mərə, nə heybətli qocasan?
Вахтиля йeddibaşlı əjdaha иля гаршылашан Qazan xanın
горхудан sol gözü yaşarмышdı.
Dostları ilə paylaş: |
