Rüstəm Kamal
13
Yedi başlu əjdərhaya yetüb vardım,
Heybətindən sol gözüm yaşardı.
Hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm,
Bir yılandan nə var ki, qorxdun.
Epik qəhrəmanı məhv etmək, öldürmək üsullarından biri дя
onun kor edilməsi, gözlərin oğurlanması (çıxarılmasıdır) иля
баьлыдыр. Altay eposu «Altay Bunçay»da qəhrəmanın iki
gözünü çıxardırlar, özünü isə dərin quyuya atırlar (Суразаков
С.С. Героическое сказанние о богатыре Алтай-Буучае.
Горно – Алтайск, 1916, с.96). «Kara-Maas» oyrot dastanında
qəhrəman nişanlısının ata-anasını həyata qaytarmaq üçün ilk
növbədə onların oğurlanmış gözlərini axtarmağa gedir
(Ойротские народные сказки. Л., 1969, с.252-253). Бамсы
Beyrək сарча бармаьынын дясмала сцртцб atasının kor
gözlərinя чякмякля onu yenidən həyata qaytarır.
«Bu məhəldə bəglər Beyrəgi gətürdilər. Qazan bəg
aydır: «Muştuluq, Baybira öəg! Oğlan gəldi» - dedi.
Baybirə bəg aydır: «Oğlım igidin andan biləyim, sırça
barmağını qanatsun, qanını dəsmala durtsun, gözimə
sürəyin: acılacaq olursa. Oğlım Beyrəkdir!» - dedi.
Zira ağlamaqdan gözləri görməz olmuş idi. Dəsmalı
gözinə silcək, Allah-təalanın qüdrəti ilə gözi açıldı».
Basat Təpəgözün gözünü məhv etməklə bütün Oğuzu
xilas edir: «Mərə qocalar munın ölümi nədəndir?»
Ayıtdılar: «bilməziz, amma gözündən qeyri yerdə ət
yoqdır» - dedilər. Basat dəpəgözün başı uçına gəldi. Qapaq
qaldırdı. Baqdı gördi kim, gözi ətdir. Aydır: «Mərə qocalar
sügiligi ocağa qoyun, qızsın!» - dedi. Sügiligi ocağa
bıraqdılar, qızdırdılar.
Basat əlinə aldı. Adı görklü Məhəmmədə salavat gəturdi.
Sügüligi Dəpəgözün gözünə eylə basdı kim, Dəpəgözün
gözü həlak oldı”.
Rüstəm Kamal
14
Görmə ənənəvi dünya modelində korluq, gorünməzlik
yoxluğun elementlərindən biridir . Altayda alt dünyanın yiyəsi
Erlik “sokor görmös” epiteti ilə çağırırlır (Анохин А.В.
Материалы по шаманству у алтайцев. Л., 1924, с.136).
Bir xakas nağılında qəhrəman orman qızından soruşur: «Sən
günəş adamısan, yoxsa görünməz dünyalardan gəlmisən?»
Orman qızı belə cavab verir: «Mən bir vaxtlar günəşli
dünyadan idim. İndisə sanki tamam görünməz oluram»
(yəni tədricən ölürəm, ruha çevrilirəm) (Анохин А.В.
Материалы по шаманству у алтайцев. Л., 1924, с.140).
“Dədə Qorqud” oğuznamələrinin çöyləyicisi görmə
kodunun məna çeşidlərini gücləndirmək üçün yüksəklikdən,
yuxarıdan baxma motivini epik təhkiyəyə, kommunikativ
situasiyalara, personajların jest sisteminə daxil edir. Oğuz
bəyləri bir qayda olaraq ətrafı, savaş və ya tamaşa meydanını
yüksəklikdən (təpə başından, köşkdən, çardaqdan) baxıb
müşahidə edirlər. Yüksək yerdən – «yuqarıdan» baxma (tamaşa
etmə, seyr etmə) epik məkanın tərkib elementidir.
Köşk, çardaq yüksək mövqeli məkan obyektləridir,
qəhrəmanlara ətrafı görməyə, uzaqları seyr etməyə imkan verir.
«Atına mahmuz urdu. Bir yüksək yerə çıqdı, gözlədi,
gördü kim, bir dərənin içində toz gah dərilür, gah tağılur».
«Məgər ol gün kafərlərin ağır günləriydi. Hər biri
yeməkdə – içməkdə idi. Beyrəyi dəxi götürüb, qopuz
çaldırırlardı. Beyrək yuca çartağdan baqdı, bazırğanları
gördü. Bunları gördiyində xəbərləşdi.»
«Qanturalı niqabın sərpdi. Qız köşkdən baqardı. Taraqlığı
boşaldı, kedisi mavıldı».
Qazan xan oğluna yüksəkliyə qalxıb savaş meydanını seyr
etməyi, pusquda durmağını tələb edir.
«Köksi gözəl qava tağlar başına çıqqıl
Mənim savaşdığım, mənim qılınclaşdığım
Gorgic, ögrəndil!»
Rüstəm Kamal
15
Və mən bizə pusu oldıl, oğul, oğul» - dedi».
Uruz babasının sözün sınadı, qayıdıb geri dgndü. Yerədən
yuca tağlar başına yoldaşların alıb çıldı.
Beyrək Banıçiçəkdən təpə başına çıxıb dörd tərəfə baxıb
onun yolunu gözlədiyini xəbər alır:
«Beyrək gedəli Bambam dərə başına çıqdınmı qız?
Qatılatıb dört yanına baqdınmı qız?»
«Nibelunq haqqında nəğmə»də Зигфрид qaladan baxıb
gələn qonağı von Ksanten kimi tanıyır. Kremhilda gələcək
ərinə onдан xəbərсиз pəncərədən baxır və Brünhilda yuxarıdan
ərlərinin yarış döyüşlərini izləyirlər.
Etsel yalnız yuxarıdan baxыб şən, dinc şəraitdə keçən
cəngavər oyununu görür.
Бахма görmə kodu “Kitabi-Dədə-Qorqud”un məkanın
təşkilində, kommunikativ münasibətlərin qurulmasında mühüm
rol oynayır, бязи нитг жанрлары да (хябяр-хябярляшмя,
юймя) бахыш кодунда эерчякляшир.
Rüstəm Kamal
16
МИРЗЯ ФЯТЯЛИ АХУНДЗАДЯ:
ÖMÜR НИТГ AKTЫ KIMI
Nitq aktları nəzəriyyəsi analitik fəlsəfədə 1940-cı ilin axır-
larında Oksford analitiki C.Ostinin yaratdığı istiqamətlərdən
biridir. Nitq aktları bizi sözün köməkliyi əşyalarla necə
manipulyasiya etməyi öyrədir (Bu, C.Ostinin kitabının adında
əksini tapıbdır. “How to do things with words”) [Bax: 1] Nitq
aktları nəzəriyyəsinə görə, dilin gerçəkliklə proektiv əlaqəsi
yoxdur, yalnız bir nöqtə də ona toxunur və özü gerçəkliyin bir
hissəsi olur.
Nitq aktının tərkib elementlərindən biri illokutiv aktdır.
İllokutiv akt kommunikativ məqsədin ifadəsidir.
Danışan məqsədi, yaxud deyimin intensional aspekti,
C.Serlin təbiri ilə desək, deyimin illokutiv məqsədidir. İllokutiv
məqsəd – adresatın deyimdə bildirilənə müəyyən cavab
reaksiyasıdır [2]
İllokutiv akt adi deyimlər kimi gerçəkliyi təsvir etmir, özü
gerçəkliyin bir hissəsidir və söyləm aktı olaraq hərəkət yaradır.
C.Ostin nitq aktları üçün yalan və həqiqət anlayışlarını
uğurlu/uğursuz anlayışları ilə əvəz edir:
Məsələn, əgər nitq aktı nəticəsində iclas açılırsa, kilsədə
nigah bağlanırsa, professor mənim salamıma cavab verirsə və
məktəbli sözə baxıb daha dəcəllik etmirsə, onda həmin nitq
aktlarını uğurlu adlandırmaq olar.
Əgər mən deyirimsə: “Mən sizi salamlayıram, cənab
professor!”, professor salama cavab vermək əvəzinə küçənin o
biri tərəfinə keçir, əgər uşaq bir də etməyəcəyinə söz verir,
ancaq əməlindən əl çəkmirsə, nigah zamanı keşişin rütbəsi
əlindən alınırsa və iclas sədri fitə basırsa həmin nitq aktları
uğursuzdur.
Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılıq fəaliyyətinə uğur-
lu/uğursuz nitq aktlarının əvəzlənməsi kimi nəzərdən keçirmək
Dostları ilə paylaş: |
