Microsoft Word zahid -ders vesaiti docx

 

 

51

qiymətinin  və  ödənəcək  dividentin  həcminin  müəyyən  olunmasında  başlıca 

oriyentirdir. 

Borc münasibətləri yaradan əsas qiymətli kağız növü istiqrazlardır.  stiq-

raz  uzunmüddətli  maliyyə  aləti  olub,  müxtəlif  borclular  tərəfindən  emissiya 

edilir.  stiqraz səhmdən fərqli olaraq bəlli müddətə və qəti təyin edilmiş faizlə 

ödənişi nəzərdə tutur.  stiqraz firmaların uzunmüddətli maliyyələşdirmənin əsas 

aləti hesab edilir. 

Maliyyə bazarında əməliyyat görən əsas qiymətli kağızlarla yanaşı son il-

lərdə meydana gələn törəmə qiymətli kağız növləri də əməliyyat görməkdədir.  

Törəmə maliyyə alətlərinə aiddir: Futures, Opsiyon, Forward və SWAP 

kontraktları.  Törəmə  maliyyə  alətləri  daha  öncə  mövcud  maliyyə  alətlərindən 

törəmələrinə  görə  deyil,  bazarın  ehtiyacından  törədikləri  üçün  törəmə  (de-

rivative) maliyyə alətlər kimi adlandırılmışdır. Törəmə maliyyə alətləri iqtisadi 

və  texnoloji  inkişafın  qanuni  şərtləri  və  müştəri  tələbatındakı  dəyişmələr  ma-

liyyə yeniliklərinin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Törəmə bazarı hər hansı 

aktivin  və  ya  malın  bugünkü  və  ya  ona  uyğun  qiymətlərlə  müəyyən  edilmiş 

gələcək dövrdə alınıb-satılması münasibətlərini əhatə edir. 

Alqı  və  satqı  zamanı  bağlanılan  müqavilələr  törəmə  bazarının  alətləri 

adlanır. 

Fyuçers sazişləri hər iki tərəfə əmtəənin alqı-satqısı üzrə öhdəlik qoyur və 

göstərilmiş müddətdə və saziş bağlanan momentin qiyməti ilə həmin öhdəliyin 

yerinə  yetirilməsini  nəzərdə  tutur.  Bir  tərəf  göstərilən  müddətdə  və  qiymətdə 

ə

mtəəni almalı, digəri həmin şərtlərlə onu satmalıdır. Fyuçers sazişləri alıcı və 

satıcını qiymət dəyişmələrindən qorumaq və sığorta etmək məqsədi güdür.  

Törəmə  qiymətli  kağızın  digər  növü  opsiondur.  Opsion  onun  sahibinə 

müəyyən müddətdən sonra qəti təyin edilmiş qiymətlə əsas qiymətli kağızı al-

mağa  hüquq  verir.  Varrant  sahibinə  opsiondan  fərqli  olaraq  qiymətli  kağızı 

almaq hüquqi və ya vəzifəsi qoyur. Başqa sözlə, əgər opsion sahibinə əsas qiy-

mətli kağızı almaq vəzifəsi qoyulmursa, varrantın sahibinə belə vəzifə qoyulur. 

Futures kontraktı iki qrup arasında, müəyyən edilən gələcək bir tarixdə, 

məlum  qiymətdən  hər  hansı  bir  pul,  mal  və  ya  da  qiymətli  kağızı  satma 

anlaşmasıdır. Bu anlaşmanın əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 

1) alıcı ilə satıcı arasında və ya alıcı ilə birja arasında aparılan qanuni bir 

anlaşmadır; 

2)  anlaşmalar  standartdır  (miqdar,  keyfiyyət,  müddət,  təslim  zamanı  və 

yer baxımından); 

3) mərkəzi birjalarda əməliyyat aparırlar; 

4)  likviddirlər.  Kontraktlarda  digər  maliyyə  alətləri  kimi  II  bazarlarda 

alqı-satqı predmeti ola bilərlər; 

5) qiymətlər tender metodu ilə müəyyən edilir; 

6) bir miqdar başlanğıc investisiyası zəruridir; 

---

 

 

52

7)  futures  kontraktının  qiymətinə  görə  və  investorun  qısa  və  ya  uzun 

mövqedə olmasına görə takos mərkəzinə günlük ödəmə edilməsi zəruridir. 

Futures bazarlarında fəaliyyət göstərmənin üç əsas səbəbi vardır: 

 1)  Spekulasyon.  Spekulyatorlar  futures  bazarlarında  riskə  girərək 

mənfəət əldə etməyə çalışan investorlardır; 

 2) Qoruma  (hedging)  gələcəkdəki faiz, qiymət və  valyuta  kursu dalğa-

lanmalarından  doğacaq  riskin,  mənfəətə  ən  az  səviyyədə  təsir  edəcək  şəkildə 

azaldılmasını saxlayacaq qoruma metodlarını ifadə edir. Hedgerlər futures ba-

zarlarında mövqe olaraq bəzi risklərdən qurtulma məqsədidir. Əsas məqsəd isə 

riski minimuma endirməkdir; 

3) Arbitraj qurmaq. Arbitraj hər hansı bir məhsulu zaman və məkan ola-

raq  bir-birindən  fərqli  bazarında,  ucuz  olanda  almaq,  bahalı  olanda  satmaqdı. 

Mənfəəti  isə  bu  əməliyyatın  nəticəsidir.  Arbitraj  məqsədi  ilə  futures  bazar-

larında  yer  alan  investorlar  heç  bir  riskə  girmədən  futures  qiymət  və  günlük 

bazar qiyməti arasındakı fərqlilikdən yararlanmaqla mənfəət əldə edirlər. Spe-

kulasyon  və  arbitraj  arasındakı  təməl  fərq  ondan  ibarətdir  ki,  spekulasyonda 

olan risk arbitrajda yoxdur. 

Ümumiyyətlə, müddətli əməliyyatlar başlıca olaraq üç qrupa ayrılır: 

1) əsas mal və qiymətli mədənlər üzərində futures əməliyyatları; 

2) maliyyə varlıqlar üzərində futures əməliyyatları; 

3) aksiya indeksi üzərində futures əməliyyatları. 

Ə

saslı mal və qiymətli mədənlər üzərində müddətli əməliyyatlara mövzu 

olan  mallar  buğda  və  pambıq,  qəhvə,  kakao,  yun,  qızıl  və  işlənmiş  neft  kimi 

beynəlxalq bazarı olan, beynəlxalq və keyfiyyət standartına sahib əmtəələrdir. 

Maliyyə aktivlər isə valyuta, istiqraz və səhm kimi qiymətli kağızlardır.  ndeksə 

bağlı  futures  əməliyyatlarında  isə,  müəyyən  bir  indeksdə  yer  alan  səhmlər 

indeksdə yer aldıqları nisbətdə bir portfel üzərinə qoyulur. 

Forvard  bazarları.  Forvard  kontraktı,  iki  qrup  arasında  müəyyən  edilən 

gələcək bir tarixdə, müəyyən edilən qiymətdən bir mal, pul, ya da qiymətli ka-

ğ

ızların  alqı-satqı  anlaşmasıdır.  Standartlaşdırılmış  bir  forvard  kontraktı  yox-

dur. Forvard kontraktları alıcı və satıcı arasında yer alan, bir malın, pulun və ya 

da  qiymətli  kağızın  miqdarını,  təslim  yerini,  zamanını  və  qiymətini  göstərən 

kontraktdır. Forvard və Futures kontraktları bir-birinə oxşayır, yəni hər ikisində 

də bir malın və ya qiymətin irəlidə təhvili mövzusudur. "Futures" ilə "Forvard" 

sözləşmələri arasındakı müəyyən fərqlər aşağıdakılardır: 

 1)  "Futures"  kontraktlarından  fərqli  olaraq  "forvard"  sözləşmələri  stan-

dartlara bağlı deyildir. Bir forvard əməliyyatında tərəflər mal ilə əlaqəli bütün 

ayrıntıları aralarında təsbit edərlər; 

2)  Forvard  sözləşmələri  III  şəxslərə  dövr  edilməz  və  ləğvi  də  ancaq 

tərəflərin razılığı ilə mümkündür; 

3) Forvard kontraktlarında təminat yatırma məcburiyyəti yoxdur; 

---