Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 dili çox axıcı və olduqca anlaşıqlıdır. Bu mətnlərdə farsca və ərəbcə sözlər də nisbətən azdır. Məcmuənin «Müzəkki-ən- nəfs» adlı bölümündən bir parçanı misal olaraq təqdim edirik: «… Sultan Şeyxin sözlərini dinlədi. Bir kərə ah eylədi. Gətirdi kəndini taxtan aşağı yerə vurdu. Ağlı başından getdi: Bir zaman yetdi, bir zamandan kəndi diru gəldi (gəlməyə başladı). Ayıtdı Şeyxə: – Necə elədim, sultanım! Yolu yanılmışız!» deyər. Şeyx aydır: «Gəlin hələ bir şimdi tövbə edin. Bu şimdikən etdiyiniz işlərə peşman olun! Ol günahlarınız getsin» deyər. (3) Göründüyü kimi, bu mətn 5-6 əsr qabaq yazılsa da bugünkü ədəbi dilimizə olduqca yaxındır. Doktor Sədiq tapıb tərtib etdiyi «Qara məcmuə» adlı əsərdə Şah İsmayıl Xətainin bir neçə yeni şeirini də mətnin mövzusuna uyğun olaraq ilk dəfə dərc etmişdir. «Qara məcmuə»nin «Əlbuyuruq risaləsi» bölümündə Şah İsmayıl Xətainin dini mövzuda yazdığı «Çox şükür» şeiri diqqəti cəlb edir:
Söylərəm ey padişahlar padişahi, çoz şükür, Bəndənin ümidi sənsən, həm pənahi, çox şükür. Əff edərsən sirləri, sirrimizə agahsan Çox şükür birliyinə, yarəb, ilahi, çox şükür.
Sən yaratdın yeri, göyü, bəzm üçün tutdu qərar, Dönsə də çərxi-fələk, leylü nəhar, dönməz qərar. Pes bizim üçündür, dünyai uqba, hər nə var, Çox şükür dərgahına, yarəb, ilahi, çox şükür.
Bizim üçün xəlq elədin abu, atəş, xaku, bad, Cismimizə can da verdin, bizə adəm qoydun ad. 67 Yaradılmış səndən oldu, cümlə məqsudu murad Çox şükür dərgahına, yarəb, ilahi, çox şükür.
Lütfü ehsanu kərəm səndən gəlir, bizdən xəta, Ol qənimət qismətini kəsmədin ondan sona. Bu Xətai xəstə çün qapında durmuş bir gəda Çox şükür dərgahına, yarəb, ilahi, çox şükür. (4)
Həmin dövrdə belə əsərlərin yazılmasının Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında rolu çox olmuşdur. Zəmanəsinin elm, mədəniyyət sufi təriqəti keşiyində duran Şeyx Səfi və onun övladları dövlət qurandan sonra həmin ənənəni davam etdirmişlər. Xüsusən, Şah İsmayıl Səfəvi hökmdarı olandan sonra Azərbaycan dilinə rəsmi səlahiyyətlər vermiş, şair-sənətkar kimi bu dildə gözəl əsərlər yaratmışdır. Şah İsmayıl 38 illik qısa həyatında görünməmiş uğurlar qazanmış, xalqımızın bədii mədəniyyət tarixində parlaq səhifələr açmışdır. Onun yaratdığı vahid Azərbaycan dövlətində doğma Azərbaycan türkcəsi dövlət və şeir-sənət dilinə çevrilmiş, mədəniyyət və milli quruculuq sahələrində bütün imkanlarını nümayiş etdirə bilmişdir. Şah İsmayıl qısa vaxt ərzində tanınmış alimləri, şairləri, sənət adamlarını saraya dəvət etməklə elmin, mədəniyyətin sürətli inkişafına şərait yaradırdı. «Sənəti, elmi və mədəniyyəti çox sevən şair-hökmdar qılıncı ilə qurduğu dövlətə qələmi ilə də xidmət etmişdir. Vətənin gözəlliklərini tərənnüm etməklə Azərbaycan dilinin banisi olaraq ana dilində gözəl əsərlər yaratmışdır. Həbibi, Şahi, Kişvəri və Füzuli kimi şairlərin yetişməsində, Azərbaycan dilində yüksələn şeirin inkişafında böyük iş görmüşdür». (5) Şah İsmayıl Xətai özü də ana dilində gözəl bədii nümunələr yaratmaqla şairlər məclisinin baş şüərasına
68 çevrilirdi. Onun yaradıcılığında hökmlə, siyasətlə gözəllik duyğusu bir araya gəlir, ana dilinin zənginliyi, səs, söz imkanları ilə hissin ən incə çalarlarını ifadə edə bilirdi. Təəssüflər olsun ki, Şah İsmayıl Xətainin ana dilimiz, mədəniyyətimiz yolunda bu fədakarlığı nə yaxın ətrafı, soydaşları, nə də dövrünün ərəb, fars təzkirəçiləri tərəfindən doğru dəyərləndirilə bilməmişdir. Hətta doğmaca oğlu Sam Mirzənin «Sami» təskirəsində Xətainin bir türk şairi kimi deyil, farsca şeirlərindən nümunə gətirilməsini görkəmli folklorşünas Salman Mümtaz ürək ağrısı ilə qeyd edir. (6) Daha sonra S. Mümtaz Osmanlı təzkirəçisi Katib Çələbinin də Şah Xətainin türkcə şeirlərindən yan ötdüyünü, Azərbaycan dilinin poetik imkanlarını qulaq ardına vuraraq Xətaidən «ərəb ədibi kimi» söz açdığını yazır. Lakin təzkirə müəlliflərinin xidməti unutdurma cəhdləri böyük təsir qüvvəsinə çevrilə bilmir. Xətai hakimiyyəti dövründə nəinki ədəbi mühit, hətta rəsmi dövlət idarəçiliyi də Azərbaycan dilində aparılır. İran tarixi və mədəniyyətini, müasir İran ərazisindəki xalqların tarixi evolyusiyasını tədqiqat mövzusu seçən A. Krımski Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığına istinad edib regionda Azərbaycan dilinin miqyasını təsdiq edirdi: «Səfəvi xanədanının banisi Şah İsmayıl «Xətai» təxəllüsü ilə azərbaycanca mükəmməl türk şeirlər «Divan»ını yaratmışdır və onun öz ana dilində idi». (7) Dilin formalaşmasında ədəbi nümunələrin zəngin bazası yaradılmalıdır. Bu missiyam da çiyinlərinə çəkən şah şairimizin «Divan»dan başqa «Dəhnamə» adlı məşhur əsəri və təlim-didaktik mahiyyətdə yazmış «Nəsihətnamə» məsnəvisi vardır. (8) Heca və əruz ölçülərində yazan Xətai yazılı və şifahi ədəbiyyat ənənələrini vəhdətdə götürmüş, rəngarəng formalarda əsərlər yaratmışdır. «Şah İsmayıl şiə təbliğatı üçün
69 aşıq (saz şairi – Ozan) tərzində qoşmalar yazmış, bir qoşma səpkili aşıq havası da formalaşdırmışdır. Ayrıca əruz vəznində yazdığı qəzəlləri sazla məclislərdə oxunardı». (9) Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığı zəngindir, eyni zamanda bu kəmiyyətdən çox keyfiyyət zənginliyidir. Şair həm klassik üslubda, həm də folklor üslubunda yazıb yaratmışdır. Qəzəlləri, rübailəri, məsnəviləri, qoşmaları, gəraylıları, bayatıları və s. daha həcmli, keyfiyyətcə daha yüksəkdir. Bununla belə şair ilk dəfə olaraq, şifahi xalq ədəbiyyatı janrına davamlı şəkildə müraciət etmiş və xalq şeirinə klassik mövqe qazandırmışdır. Şair ilk dəfə olaraq öz divanına xalq ədəbiyyatı janrlarında yazdığı əsərləri də daxil etmiş, başqa sələf və xələfləri kimi öz divanını klassik ədəbiyyat formalarında yaratdığı şeirlərlə məhdudlaşdırmamışdır. Bu isə Xətainin öz xalqına, elinə və onun dilinə, mədəniyyətinə sevgisinin sonsuzluğunu göstərir. Heca vəznli şeiri ilk dəfə olaraq divan ədəbiyyatına gətirən Xətai bədii yaradıcılıqda xalq şeiri ənənələrinə üstünlük vermiş, klassik divanları xalq hikməti və örnəkləri ilə bəzəməyi zərurət kimi qarşıya qoymuşdur. (10) Elinə, dilinə bağlı olan Şah İsmayıl Xətai folklor janrlarındakı şeirlərində müsəlman panteist terminologiyasını sıx-sıx işlətməklə onları həm də dini biliklərin poetik toplusuna çevirir:
Şəriət yolunu Məhəmməd açdı Təriqət gülünü Şah Əli seçdi Şu dünyadan neçə yüz min ər keçdi Onlar ittifaqda Mehdi yoldadır.
Şah İsmayıl Xətainin folklor janrındakı əsərlərinin Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|