__________________Milli Kitabxana_________________
8
kecmişinə aid yalnız
baş vermiş hadisələr, yenilikdə köhnəliyin mübarizəsindən
inandırıcı səhifələr deyil, həm də bir sıra etnoqrafik detallar, adətlərin necəliyi,
mühitin havası haqqında maraqlı məlumat alırıq. Kitabı vərəqlədikcə, bir zamanlar
gördüyümüz məişət adət-ənənələri, insan xarakterləri, faktlar düzümü illərin
uzaqlarında, xatirələr toranından aşkarlanan fotoşəkillər kimi yavaş-yavaş
gözlərimizdə görümlüləşir".
Şirvan trilogiyasının sonuncu romanı olan "Yad et məni" (1980) əsərində XX
yüzilin əvvəllərində cərəyan edən hadisələrdən danışılır. Romanda üç dostun -
Abbas Səhhətin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Ağəli Nasehin portreti yaradılmışdır. Belə
ki, Səhhətin simasinda vətəndaşlıq və xeyirxahlıq, Sabirin timsalında fədakarlıq və
cəsurluq, Nasehin şəxsində təvazökarlıq və səmimilik kimi mənəvi-əxlaqi
keyfiyyətlər inandırıcı bədii detal və ştrixlərlə əks olunmuşdur. Lakin yazıçı
romanda əsas diqqəti Abbas Səhhətə yönəltməyə çalışmış, hadisə və əhvalatları
mümkün qədər onunla bağlamışdır.
Əzizə Cəfərzadənin "Bakı-1501" (1981) romanı Şah İsmayıl Xətayinin həyat və
mübarizə yolundan bəhs edir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında Şah
İsmayıl haqqında bir sıra əsərlər yazılmışdır. Bunların içərisində Əlisa Nicatın
"Qızılbaşlar", Fərman Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü" və "Çaldıran döyüşü"
(qeyd edək ki, yazıçı-dramaturq Kamal Abdullanın son dövrün məhsulu olan
"Yarımçıq əlyazma" romanının paralel sujetindən biri də Şah İsmayıl mövzusu
üzərində qurulmuşdur) xüsusi yer tutur. Şah İsmayıl şəxsiyyətinə dönüş zərurəti
sovet imperiyasında siyasi iqlimin bir qədər mülayimləşməsi və bunun nəticəsi
olaraq Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatının ilkin oyanış mərhələsini yaşaması ilə
bağlı idi. Şübhəsiz milli-azadlıq hərəkatı eyni zamanda tarixə, onun milli
dəyərlərinə qayıdışla müşayiət olunur ki, bu məqamda yazıçıların üzərinə böyük
vəzifə düşdüyü etiraf olunmalıdır.
Adı çəkilən romanların da hər birində Şah İsmayıl şəxsiyyətinə dönüşün
məğzində, mahiyyətində Azərbaycanın itirilmiş dövlətçiliyinin bərpası,
parçalanmış məmləkətin birləşdirilməsi, bütövləşdirilməsi amalı dayanmaqdadır.
Əgər Ə.Nicatın "Qızılbaşlar" romanında əsas etibarilə Çaldıran döyüşündən, Sultan
Səlimlə Şah İsmayıl arasında gedən müharibə fonunda Türk dünyasının yaşadığı
faciələrin ağrılarından bəhs olunursa, Fərman Kərimzadə daha çox Şah İsmayılın
həyatı və mübarizə yolunu xronoloji səpkidə canlandırmaq məqsədi izləmişdir. Bu
mövzuda romanlar içərisində yazılma tarixi etibarilə ilk sırada dayanan "Bakı-
1501"- də böyük sərkərdənin Bakını ələ keçirməsi əks olunmuşdur. Lakin romanda
Şah İsmayılın Bakıya yürüşü əsas yer tutsa da, müəllif tarixi hadisələri yalnız bu
faktla məhdudlasdırmamışdır. O, Şah İsmayılın hakimiyətə gəlişindən tutmuş
ömrünün sonuna qədər cərəyan edən hadisələr fonunda bir hökümdar, sərkərdə və
şair kimi onun ömür yolunun başlıca məqamlarına işıq tutmuşdur. Tənqidçi-
ədəbiyyatşünas Akif Hüseynov
__________________Milli Kitabxana_________________
9
"Bakı-1501" romanını təhlil edərkən baş qəhrəmanı yazıçının uğuru kimi
dəyərləndirmişdir. Onun fikrincə, müəllif "Şah İsmayılın mürəkkəb xarakterini
canlandırarkən nəinki birtərəflilikdən, aludəliçilikdən uzaqlaşa bilmiş, həmçinin
obrazın məziyyətləri, fəaliyyətinin pozitiv cəhətləri ilə yanaşı qüsurlarını da
göstərmiş və qəhrəmanın milli şüurunun, vətənpərvərlik duyğularının inikasına
ciddi diqqət yetirmişdir. Romanda Şah İsmayıl Azərbaycan hökmdarı, Azərbaycan
dövlətinin yaradıcısı kimi səciyyələndirilir."
Romanın epiloqunda Şah İsmayıl şəxsiyyətinin və mübarizasinin simvolu kimi
dil, qeyrət və Vətən sevgisi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir (Onu da qeyd etmək
yerinə düşər ki, Əzizə Cəfərzadənin məzar daşına belə "Bakı-1501" romanından -
Şah İsmayılın dilindən gətirilən "Sizə vəziyyətim: dilimizi, qeyrətimizi, Vətənimizi
qoruyun" sözləri həkk olunmuşdur).
Əzizə Cəfərzadənin "Xoş gördük, səyyah" adlı povestinin yenidən islənmiş və
genişləndirilmiş variantı kimi oxuculara təqdim etdiyi "Eldən-elə" romanı XIX
yüzildə yasamış Azərbaycan alimi və səyyabi Zeynalabdin Şirvaninin həyatından
alınmışdır. Yazıçı həyatının otuz yeddi ilini səyahətdə keçirmiş olan bu görkəmli
şəxsiyyətin ömür yolunu vərəq-vərəq izləmiş, oxuculara indiyədək qararlıq qalan
bir çox məqamları üzə çıxarmışdır. Etnoqrafik detallarla zəngin olan "Eldən-elə"
romanında İran, Türkiyə, Hindistan, Pakistan, Orta Asiya, ərəb ölkələri haqqında
verilmiş zəngin məlumatlar əsəri oxunaqlı edir. Romanda Zeynalabdin Şirvaninin
həyatının - uşaqlıq çağlarından tutmuş ömrünün sonlarınadək olan dövrü əhatə
olunmuşdur. Əsər baş qəhrəman Zeynalabdinin gəmidə səyahət edərkən Səudiyyə
Ərəbistanında ölümü səhnəsi ilə bitir. Onun arvadına və dostuna da vəsiyyəti
ömürünü büsbütün yollarda keçirmiş bir insanın ideal və məramını, romanın isə
bədii qayəsini təşkil edir:
"Vəsiyyət yüngüllükdür, islamiyyətin qaydalarındandır, qulaq verin. Əvvəlinci
və axırıncı ilk yadigarımı tapşırıram hər ikinizə, kitablarım, yazılarım... bir də
balalarım. Yazılarımı əmin yerdə saxlayın, yad əllərə düşməsin. Nəysə əminəm ki,
gün gələcək onlar insanlara lazım olacaqdır. Yoxsa heç ömrümü sərf etməyə -
balalarımdan, səndən kəsib dünyanı dolaşmağa dəyməzdi. Can sizin, can yazılarım
əmanəti. İkincisi, balalarımı oxudun, qoy anlasınlar ki, elm yük deyil, elə bir
xəzinədir ki, insanı afətlərdən qoruya bilər, həmişə düz yola dəvət edər". Onu da
xatırladaq ki, əsərdə Zeynalabdinin yolda ölməsi, cəsədi dənizə atıldığından
məzarının olmaması rəmzi məna daşıyır.
Tarixi mövzuda qələmə alınmış əsərlərdən biri də sənətkarın, olümündən bir
qədər əvvəl yazdığı və türk şerinin peyğəmbəri Məhəmməd Füzulinin həyatından
bəhs edən "Eşq sultanı" (2003) adlı romanıdır.
Məlum olduğu kimi, Füzulinin həyatı və qeyri-adi yaradıcılığı beş yüz ildən
artıqdır ki, söz dünyasını öz sehrində, cazibəsində saxlamaqdadır. Tarixin səhifəleri
çevrildikcə bu milli şeir dühasının əsərləri daha artıq dərəcədə