Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 34
məyib. Halbuki bu cəhət “Kitab”da aydın şəkildə ifadə olunub: “Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin deməzmi olur” (D-242). Yuxarıda qeyd etdik ki, “Kitab”a istinad etməmək bir sıra səhv nəticələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu mənada qo- humluq münasibəti bildirən “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sö- zünün dilçiliyimizdəki ümumi mənzərəsini nəzərdən keçirək; F.Ağayeva arvad və yoldaş sözlərini sinfi jarqon kon- tekstində təqdim edir, “yoldaş” sözünün (arvad mənasında) bir evfemizm kimi yeni yarandığını isə C.Cabbarlı və M.İbrahimov- dan gətirdiyi dialoqlarla, eyni zamanda F.Köçərlinin fikirlərinə istinad etməklə əsaslandırmağa çalışır: “F.Köçərli keçmişdə qadınların vəziyyətindən bəhs edən “həqiqi gözəllik və hərəkətsiz nisfimiz” adlı məqaləsində göstərir ki, “arvad tayfası” anadan kəniz doğulur, ərə getdikdə ərinə kənizlik edir və həmişə ərinə və yoldaşına “ər” və “yoldaş” deməyib, sahibim deyir... Sinfi jarqon baxımından haqqında mübahisə və mübarizələr gedən sözlərdən biri də “arvad” sözüdür. C.Cabbarlının “Yaşar” pyesində kəndli qızı Yaqut sanki “arvad” sözünün evfemizmlə əvəzlənməsindən nisgilli-nisgilli danışır: “Yaqut. ... O sizinlə gələn arvad kimdir? Yaşar. O mənim yoldaşımdır. Yaqut. Yoldaşın, yəni arvadın da... Yaşar. Yox mənim arvadım yoxdur, evlənməmişəm. Xalis subayam ki, varam. Yaqut. Burada indi adamlar öz arvadlarına yoldaş da deyirlər axı”. Bu söz ətrafında gedən çəkişmələr indi də davam etməkdə- dir. M.İbrahimovun “Kəndçi qızı” komediyasından misal: “Vahid. ... Elə qız ki, mənə arvad olsun. Ayxanım. Arvad yox, yoldaş. Vahid. İkisi də birdir. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 35
Ayxanım. Yox, bir deyil...” 1 . A.Aslanov evfemizmlərə müxtəlif bucaqlardan münasibət bildirsə də, həyat yoldaşı ifadəsinin son zamanlarda yarandığını göstərir: “Hətta kişilər başqasının qadınının adını çəkməyi belə qəbahət hesab edirlər. Buna görə də bəzən filankəsin əyalı, filan- kəsin zövcəsi, Əhmədin külfəti kimi ifadələr işlədirlər. Özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək o dərəcədə qəbahət hesab edilirdi ki, hətta danışan şəxs onların adları əvəzinə evfemizmlər işlətməklə kifayətlənməyir, üstəlik üzrxahlıq edir. Son zamanlarda mənim arvadım əvəzinə həyat yoldaşım, ömür yoldaşım kimi yeni evfemistik ifadələr yaranmışdır ki, bu da tabu ilə əlaqədardır”; 2
tabu sözlər hesab edir, eyni zamanda bu tip sözlərin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olduğunu qeyd edir: “Tabu sözlərin bir qismi mental xüsusiyyət, milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olaraq meydana çıxır. Məsələn: özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək üçün (müsəlman aləmində ad çəkmək qəbahət hesab olunmuşdur) həyat yoldaşım, ömür-gün yoldaşım, uşaqların atası, uşaqların anası və s. ifadələr işlədilir” 3 . “Yalnız mənası təzə olan neologizmlər semantik neologizm adlanır”, – deyən A.Qurbanov yazır: “...yoldaş sözü əvvəllər birgə səfərə çıxan, yol gedən mənasını bildirdiyi halda, indi həyat yoldaşı, həmfikir və s. mənaları ifadə edir” 4 .
xini konkret olaraq göstərməsə də, onun izahlarından, xüsusən də fikri təsdiq üçün təqdim etdiyi nümunələrdən belə anlaşılır ki, “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü sovet dövrünün məhsu-
1 Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dilinin semasilogiyası. Bakı, 1979, s.45-46. 2 Müasir Azərbaycan dili. I cild, Bakı, 1978, s.225. 3 B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, s.200. 4 A.Qurbanov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1985, s.224. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 36
ludur: “Sözün mənaca dəyişməsi nəticəsində mənaca genişlənən sözlərə istismar, imtahan, böyük yoldaş və s. leksik vahidləri gös- tərmək olar. Burada ilk əsas məna qalmaqla yeni mənalar meyda- na gəlmişdir... imtahan – hər hansı bir fənn üzrə keçirilən yoxla- ma, imtahan komissiyası, sınaq – məni imtahana çəkir: yoldaş- dost, rəfiq-məktəb yoldaşı, vətəndaş - bir yoldaş sizi soruşurdı, arvad-həyat yoldaşı...” 1 .
Fikrimizcə, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər (onların sayını artırmaq da olar) üç mənbəni nəzərə almayıblar: 1) “Kitab”ı; 2) Azərbaycan dili şivələrini; 3) “Kitab”ın rus dilinə V.V.Bartold tərəfindən tərcüməsini. Bu mənbələrdəki faktları ayrılıqda nəzərdən keçirək: “Kitab”da “yoldaş” sözünün arvadı mənasında işlənməsi açıq-aydın şəkildə ifadə olunur: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). Bu, mətnin müasir şəklində (Zey- nalov – Əlizadə nəşri, Bakı, 1988) düzgün verilib (yoldaş=ömür yoldaşı); haşiyə: A.Məmmədova digər qorqudşünaslardan fərqli olaraq “yoldaş” sözünün həm də “həyat yoldaşı” mənasında işlən- diyini göstərir: halal – xatun – övrət – yoldaş, “arvad, həyat yol- daşı”: Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalınıŋ əlin alur, dışra çı- qardı...; Əzrayıl xatunıŋ canın olmağa gəldi. Adəmlər əvrəni yol- daşına qıyamadı; Övrətiŋdəŋmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! Bu sözlərdən hər biri ayrı-ayrılıqda başqa mənalar da ifadə edə bilər (məs.: halal – qadın, xatun – xanım, yoldaş – dost və s.). Lakin kontekstdən asılı olaraq sinonim cərgəyə qoyduğumuz bu lek- semlər “arvad, həyat yoldaşı” mənalarındadır” 2 . Azərbaycan dilinin bir sıra şivələrində, o cümlədən qərb şivələrində “arvadı” və ya əri əvəzinə “yoldaşı” sözünün işlə- dilməsi müşahidə olunur; “A bala, yoldaşıŋ kimlərdəndir, kimin qızıdı”; Qızım, yoldaşıŋ hası tayfadandı, kimiŋ oğludu?
1 H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1988, s.18-19. 2 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.79. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|