Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

70

 

oğlunun kürəkəninin dayısının əmizadələri – Aruzun əmiza-

dələri: Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək... Sonuncu qohumluq də-

rəcəsinə başqa bucaqlardan da yanaşmaq olar:  

Baybican – Qazanın dayısı 

Dəli Qarçar – Qazanın dayısı oğlu 

Banıçiçək – Qazanın dayısı qızı  

Heç  şübhəsiz ki, sonuncu nümunələrin  şərti olaraq təqdimi 

xanlar xanı Bayındırın atası Qam Ğana görədir, onun ulu şamanlı-

ğını qabartmaq üçündür. 

Qaŋlı qoca: arabaçılar, arabası olanlar anlamlı “kanqlı” et-

nonimi  əsasında yarandığı ehtimal edilir. Bir neçə cümlədə onun 

qohumluq əlaqələrinə konkret olaraq işarə edilir: Məsələn, “Qaŋlı 

qoca, derlərdi, bir gürbiz ər vardı. Yetişmiş bir cılasun oğlı vardı. 

Adına Qanturalı deirlərdi” (D-170) mikromətnində  onun oğlunun 

kimliyi aydın şəkildə ifadə edilir... Yaxud Qanturalı ilə bağlı işlə-

dilmiş cümlələrdə (təhkiyəçi dilində) onun arvadı ilə bağlı müəy-

yən informasiya almaq mümkün olur: Atasınıŋ-anasınıŋ  əllərin 

öpdi”  (D-127)... Bu tip cümlələrə görə aşağıdakı nəticələri söylə-

mək olar: 

arvadı – mətndə ona işarə olunur 

oğlu – Qanturalı 

gəlini – Selcan xatun 

qudası – Təkür (Trabzon təkürü, Selcan xatunun atası) 

Qanturalı: “Qanturalım” (xan olaq) əmr cümləsinin trans-

formasiyası əsasında  yarandığı ehtimal edilir (bax: Ə.Tanrıverdi. 

“Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları. Bakı, 1999, s.113); onun qo-

humluq əlaqələrini daha çox VI boya istinadən müəyyənləşdirmək 

mümkündür: 

atası -  Qaŋlı qoca 

anası – mətndə ona birbaşa işarə olunur 

arvadı – Selcan xatun 

qayınatası – Təkür (Selcan xatunun atası) 

Qapaqqan: leksik-semantik tutumu ilə bağlı müxtəlif   fi-

kirlər var: igid, məğrur; günahsız, saf ata; “Kitab”da bir dəfə işlə-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

71

 

nib: “Qapaqqan deərlər, bir kişi var idi. Eki oğlı var idi. Bir oğlın 

verüb, biri qalmış idi... Anası fəryad edüb ağladı... Eki oğlancığım 

vardı. Birin verdim, biri qaldı” (D-221, 222). Bu mətn Qapaqqanın 

ailə üzvləri barədə müəyyən təəssürat yaradır: 

arvadı – adı verilməyib 

oğlu – adı verilməyib 

oğlu adı verilməyib 

Qaragünə: apelyativi belə  mənalandırılır: qara (böyük), 

günə (günəş;  ən böyük planet; ucalıq, yüksəklik, həyat simvollu 

bir söz); “Kitab”da müxtəlif modellərdə  təqdim olunur: “Qazan 

bəgün qarındaşı Qaragünə”, “Qazanın qardaşı Qaragünə”, “Qara-

günə  oğlı Qarabudaq”, “Qaragünə”... Bu vahidlər, eləcə  də “Ki-

tab”ın ümumi semantik yükü Qaragünənin qohumluq dərəcəsi ilə 

bağlı aşağıdakıları qeyd etməyə imkan verir:  

atası – Ulaş 

anası – haqqında informasiya verilsə də, adı çəkilmir (təhki-

yəçi dilində - ... Qarıcıq anasını biz gətürmişiz) 

arvadı – mətndə görünmür, amma Qarabudağın anası kimi 

bərpa oluna bilər 

oğlu – Qarabudaq 

qardaşı və qudası – Qazan 

qardaşı arvadı, yengəsi – Burla xatun 

gəlini – Qarabudağın arvadı, Qazanın qızı 

qardaşı oğlu – Uruz (Qazanın oğlu) 

qardaşının qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası) 

qardaşının qayınatasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası) 

dayısı – Aruz 

dayısı oğlu – Basat 

dayısı oğlu – Qıyan Selcik 

dayısı nəvəsi – Dondar 

dayısının gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı 

dayısının  əmizadələri, yaxud dayısı  xəttində birləşən qo-

humları: Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək (Aruzun əmizadələri) 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

72

 

Qarabudaq: birinci komponenti olan “qara” sözü böyük, 

qüdrətli, güclü mənasındadır, “budaq” apelyativi isə iki cür yozu-

lur: ağac, kol şaxəsi; “budaq” – buda+q (vurmaq, döymək – vuran, 

döyən); bu yozumlardan ikincisi daha real görünür; bədii təyi-

nində təkcə igidliyi deyil, həm də bir sıra qohumluq əlaqələri kon-

kret olaraq  ifadə edilir: “Hamidlən Mərdin qəl`əsin dəpüp yıqan, 

dəmür yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusdıran, gəlübən Qazanıŋ qızın 

ərliklə alan, Oğuzıŋ  ağ saqallu qocaları görəndə ol yigidi təhsin-

ləyən, al məxmuri  şalvarlı, atı  bəhri hotazlı Qaragünə  oğlı Qara-

budaq” (D-60). Təkcə bu bədii təyinin semantik tutumu, xüsusən 

də Qazanın qızını mərdliklə alması kimi detallar onu deməyə əsas 

verir ki, Qarabudaqla bağlı ayrıca bir boy olub. Həmin boyun adı 

(ideonimi)  şərti olaraq belə  bərpa oluna bilər: “Qaragünə  oğlı 

Qarabudaq boyını  bəyan edər, xanım, hey!” Yuxarıdakı qeydlər, 

eyni zamanda “Kitab”ın poetik strukturu Qarabudağın qohumluq 

münasibətlərinin ən mühüm tərəflərini dəqiqləşdirməyə şərait ya-

radır ki, bu da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 

babası – Ulaş (Qaragünənin atası) 

nənəsi – Ulaşın arvadı (mətndə ona birbaşa işarə edilir) 

atası – Qaragünə 

anası – mətn kontekstində bərpa oluna bilir 

əmisi və qayınatası – Qazan 

arvadı – Qazanın qızı 

əmisi arvadı və qayınatası – Burla xatun 

qaynı və əmisi oğlu – Uruz 

qayınanasının atası – Bayındır (Burla xatunun atası) 

əmisinin, yaxud qayınatasının qayınatası – Bayındır (Qaza-

nın qayınatası) 

əmisinin qayınatasının atası – Qam Ğan (Qazanın qayınatası 

Bayındırın atası) 

atasının dayısı – Aruz 

atasının dayısı oğlu – Basat 

atasının dayısı oğlu – Qıyan Selcik 

atasının dayısı nəvəsi – Dondar 

---